Asch Deneyi, Etik & Uyum Yöneticilerine ne öğretebilir?

ABD’li bir psikolog olan Solomon Asch 1950’li yıllarda sosyal etkinin insanın karar verme sürecine etkisini ölçmek için bir deney tasarlar. Deneyde gerçekte ölçülen 1 gönüllü (katılımcı) ve 4 tane ise katılımcı gibi görünen deneyi yapanlarla işbirliği yapan işbirlikçi(oyuncu) vardır. Deneyde bir masa etrafına oturan katılımcı ve işbirlikçilere basit sorular sorulur.

Şekil 1’de görüldüğü gibi herkese birbirinden farklı uzunluklarda 3 çizgi gösterilir ve dördüncü çizginin diğer 3 çizgiden hangisiyle aynı uzunlukta olduğunu söylemeleri istenir. Youtube linkinden detaylı seyredebileceğiniz deneyde, işbirlikçiler ısrarla yanlış cevap vermeye başlamış, katılımcı ise ilk seferde kendinden şüphe ederek şaşkınlık içinde doğru cevabı vermiştir. İkinci denemede işbirlikçilerin yanlış cevabı tekrar etmeleri üzerine, katılımcı kendi kararından iyice şüpheye düşmüş ve yanlış olduğunu bile bile yanlış cevabı vermiştir. Daha sonraki denemelerde ise işbirlikçilerin bilerek yanlış cevap vermeye devam etmesi neticesinde katılımcı doğrıu bildiği cevabı “gruba uyum sağlamak” için değiştirerek yanlış cevap vermeye devam etmiştir. Asch deneyi defalarca tekrarlamış ve sonunda görmüştür ki gerçek katılımcılar, işbirlikçilerin verdikleri yanlış cevaplara inanmasalar bile gruba uygun davranmak için yanlış cevapları vermeyi tercih etmişlerdir.

Asch deneyi arşatırma olarak yayınlandıktan sonra geniş yankı uyandırmış ve deneyin farklı versiyonları yapılmıştır. Her seferinde insanın yazılı olmayan bir “topluma uyma” davranışına sahip olduğu görülmüş ve gerçekten kararlarımızı ne kadar özgür iradeyle verdiğimizi sorgulamamızı sağlamıştır. Ülkemizde bazen “sürü psikolojisi” olarak tanımlanan bu olgu bilim insanları tarafından evrimsel süreçte insanın hayatta kalmak için geliştirdiği savunma mekanizmalarından biri olarak yorumlanmıştır.

Peki toplumun küçük bir yansıması olan şirketler için Asch deneyi bize ne anlatabilir?

Özellikle her durumda doğru olanı yapma kültürünü oluşturmaya çalışan Etik & Uyum Yöneticileri için Asch deneyi, Etik & Uyum programının, şirket kültüründen ayrı düşünülemeyeceğini göstermektedir. Dolayısıyla Etik & Uyum yöneticisi ne kadar tecrübeli olursa olsun, etik ve uyum programı ne kadar kapsamlı ve stratejik de olsa da kültürü insanlar oluşturmaktadır. Ünlü yönetim bilimci Peter Drucker’ın dediği gibi “kültür, stratejiyi kahvaltıda yer”.

Şirkette yerleşmiş veya yerleşmemiş etik kültürü organizasyona yeni katılan kişileri etkileyecektir. Aynı Asch deneyinde olduğu gibi şirkete yeni katılan çalışanlar bir süre sonra şirket kültürüne adapte olacak ve “öyle olduğunu düşünmeseler bile” doğru bildikleri konularda yanlış kararlar vermeye başlayabileceklerdir. Örnek olarak; uyum programlarında sık sık bahsedilen “etik dışı uygulamaları dile getirme(speakup)” kültürü eğer organizasyonda yerleşik bir uygulama değilse, şirkete yeni katılmış çalışanlar geçmişte dile getirme davranışını uygulamış olsalar bile bir süre sonra şirkete uyum sağlama adına bu davranışı uygulamamayı seçebilirler.

Aynı şekilde şirketler açısından Asch deneyi “üçüncü taraf risk yönetiminin”de ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. Şirket içinde özellikle dış paydaşlarla sürekli iştigal eden çalışanların şirket dışındaki paydaşların davranışlarından etkileneceği öngörülebilir. Bu nedenle Etik & Uyum Yöneticisi sadece şirket içinde Etik & Uyum ortamına değil, üçüncü tarafların çalışanları etkileyebilecek sosyo-kültürel ortamına odaklanarak gerekli denetim, eğitim ve kontrolleri tasarlamalıdır. Özellikle sahada bulunan çalışanlar için Etik & Uyum yöneticisinin saha ekibiyle, ve distribütörler gibi dış paydaşlarla onların ortamında zaman geçirmesi, ulaşılabilir olması, sık sık şirketin etik ve uyum kültürüne dair kişiye özel eğitimler ve hatırlatmalar yapması faydalı olacaktır.

Yazı: Av. K. Altuğ Özgün, TEİD Yönetim Kurulu Üyesi

Makalelerdeki görüş ve yorumlar yazar veya yazarlara ait olup , Etik ve İtibar Derneği’nin konu ile ilgili düşüncelerini yansıtmamaktadır.

Şık giyimli kadın ve erkeklerin bulunduğu devasa bir salon. Herkes ilk defa böyle bir organizasyonda ödül alan başarılı kadın sporcuyu alkışlamak için sabırsızlanıyor. Bahsettiğimiz kadın tüm zerafeti ile sahnede endam eden Norveçli ve Olympique Lyonnais’nin profesyonel futbolcusu olan Norveç’li Ada Hegerberg.

Avrupa’da Yılın Futbolcusu ödülü Ballon d’Or’un sahiplerini bulduğu törende ilk kez verilen ‘en iyi kadın futbolcu’ ödülüne layık görülen Hegerberg’i sahnede karşılayan sunucu konuşmaya başladığı zaman ise bütün salon bir anda buz kesiyor. Törenin sunucusu Fransız DJ Martin Solveig, Üç Şampiyonlar Ligi Kupası kaldıran başarılı sporcu Hegerberg’e son derece seksist bir soru yöneltmeden duramıyor. Ada Hegerberg’e sahnede “Twerk yapabiliyor musun?” diye soran Solveig daha sonra bu kötü şakasını kahkahalarla bitiriyor. Ada Hegerberg’in cevabı son derece net ve katı oluyor: “Hayır”. Daha sonra da sahneyi terk ediyor. Kameralar konuklara döndüğü zaman bütün hepsinin Fransızların ünlü milli futbolcusu Mbappe dahil son derece huzursuz oldukları açık olarak görülebiliyor.

Gelen tepkiler üzerine Martin Solveig bir özür yayınlayarak “Ada ile de konuştum. Bir şaka olduğunu anladığını söyledi.Yine de kırgın olan herkesten özür dilerim. En önemlisi Ada’yı ödül için tebrik ediyorum” dedi. ‘Twerk’ sorusuna gelen tepkilerin ardından Ada Hegerberg ise konu hakkında şu açıklamada bulundu: “Tören sonrası yanıma geldi ve böyle olduğu için çok üzgündü. Bunu cinsel taciz olarak değerlendirmedim.Ballon d’Or kazandığım için mutluyum.”

Hegerberg’in mütavazi davranması sonucu olay büyümeden kapanıyor fakat sonuç olarak bu olay spor dünyasında kadınlara uygulanan ayrımcılığın ve çirkin söylemlerin bir kanıtı olarak gündemde yer alıyor.

Fakat daha sonra İskoç tenisçi Andy Murray’in Instagram hesabında yazdıkları aslında konunun ne kadar derin olduğunu bir göstergesi idi. Murray “Kadınlar neden hala bu b..’la uğraşmak zorunda? Ödül alan erkek futbolcular Mbappe ile Modric’e hangi soruyu sordular, Ada’ya hangi soruyu? Futbolla ilgili bir şeyler olmasını umuyordum. İnsanların fazla tepki gösterdiğini, bunun bir şaka olduğunu düşünenlere sesleniyorum. Hayır bu bir şaka değildi!” diye yazdı.

Kadınların spor dünyasındaki en önemli sorunlarından biri de Kadın ve erkek sporcuların kazandıkları paralar arasındaki devasa fark. Çok çarpıcı bir örnek futboldan verilebilir.

ABD Kadın Milli Takımı 2015 yılında Dünya Kupasını kazanmayı başardı. Özellikle dünyanın diğer yerlerine göre farklı olarak kadın futbolunun erkek futbolundan hem daha başarılı hem de popüler olduğu ABD’de kadın milli oyunculara 2014 Dünya Kupasında sadece ilk 16’ya grime başarısı gösteren erkek meslektaşlarına göre 40 kat daha az para kazanıyorlar. Kadın oyuncular sadece 15 milyon dolar kazanırken erkek futbolcuların yıllık toplam geliri 576 milyon dolar olmuştu. Yine bu eşitsizliği organizasyonları düzenleyen FIFA’da sürdürdü. İlk 16’ye giren erkek takımı 10 milyon ödül alırken, Dünya şampiyonu olan ABD kadın milli takımı sadece 2 milyon dolar ödül alabildi.

Belki futbol bir “erkek” sporu olarak görülebilir ama bu eşitsizlik kadınların en az erkekler kadar popüler olduğu başka sporlarda da görülebiliyor. Buna en iyi örnek tenis verilebilir. Kadınların en fazla para kazandığı spor dallarından biri olarak ön çıkan tenisde bile eşitsizlik bitmiyor. Büyük turnuvalarda ödüller kadın ve erkekler için bütün büyük turnuvalarda eşit olarak dağıtılmasına rağmen gelir eşitsizliği teniste de devam ediyor.

Bireysel olarak gelir eşitsizliğine örnek vermek gerekirse en fazla para kazanan İngiliz kadın futbolcu olan Steph Houghton, yılda yaklaşık 65.000 sterlin kazanırken, ünlü İngiliz erkek futbolcu Wayne Rooney sadece haftada 300.000 sterlin kazanıyor.

Erkeklerde bir süre önce reklamlar ve sponsorlar eklendiği zaman en fazla para kazanan tenisçilerden birisi olan Roger Federer, en fazla para kazanan kadın tenisçi Serena Williams’dan iki kat daha fazla gelire sahip. Elbette bu gelir eşitsizliği kadın sporlarının erkek sporlarına göre daha az ilgi görmesi olarak gerekçelendirilebilir. Fakat burada aslında yumurta mı tavuktan gelir yoksa tavuk mu yumurtadan gelir ikilemi gibi bir soru ile karşı karşıya kalabiliriz. Çünkü kadın sporlarının medyada yer verilmesi konusunda da büyük bir eşitsizlik sözkonusu oluyor. Bu da doğal olarak kadın sporlarına kamuoyu tarafından gösterilen ilginin azalmasına sebep oluyor. Genel olarak da istatistikler bu durumu destekleyecek veriler sunuyor. İstatistiklere spordaki kadınların genellikle göz ardı edildiğini ve medyada kendilerine çok az verildiğini kanıtlıyor.

Kadınların spordaki yeri konusunda çalışmalar yapan Tucker Center for Research on Girls and Women in Sport’un yaptığı araştırmaya göre sporcuların %40’ı kadın olmasına rağmen kadın sporları tüm spor medyası içeriklerinin yalnızca% 4’ünde yer alıyor. Yine ABD’de yayın yapan dört büyük gazete (USA Today, Boston Globe, Orange County Register ve Dallas Morning) üzerinde yapılan bir çalışmada kadınların yer aldığı spor haberleri, tüm spor haberlerinin sadece% 3,5’ini oluşturuyor. Üstelik bu çalışmanın kadın sporculara görece olarak daha fazla yer verilen ABD medyası için yapıldığını düşünürsek sonuç çok daha trajik oluyor.

Doğal olarak bu istatistikler kadınların yer aldığı sporları olumsuz yönde etkiliyor. İlk olarak medyada daha az yer alması sonucunda kadın sporlarına daha az izleyici, daha az hayran ve daha az ilgi doğuyor. Yine bunun sonucunda daha az izleyici, hayran ve ilgi, çok daha az reklam ve sponsor ile neticeleniyor. Bu da doğal olarak daha az para demek. Bunun sonucunda birkaç iyi kadın sporcunun spor veya iş dünyası arasında kariyer yapmak arasında seçim yaparken doğal olarak spordan vazgeçiyor.

Women in Sport isimli kadın kuruluşunun yaptığı araştırmaya göre spor endüstrisindeki kadınların% 40’ı cinsiyetleri nedeniyle ayrımcılığa maruz kaldıklarını belirttiler. Araştırmaya katılan erkek meslektaşlarının % 72’si ise böyle bir eşitsizlik görmediklerini iddia ettiler.

Bunun yanı sıra kadınlar sporda genel olarak önyargılarla da uğraşmak zorunda kalıyorlar. Kadınların her türlü sporda gereken fiziksel ve mental güce sahip olmadıkları ve dayanıksız olduklarına dair önyargı hiçbir zaman eksik kalmıyor. Oysa son yıllarda yapılan araştırmalar bu önyargıların birer safsata olduğunu ortaya çıkarıyor.

Sporda kadınlara karşı yapılan ayrımcılık sadece kadın sporcuları kapsamıyor. Bunun yanı sıra spor endüstrisinde yer alan Women in Sport isimli kadın kuruluşunun yaptığı araştırmaya göre spor endüstrisindeki kadınların% 40’ı cinsiyetleri nedeniyle ayrımcılığa maruz kaldıklarını belirttiler. Araştırmaya katılan erkek meslektaşlarının % 72’si ise böyle bir eşitsizlik görmediklerini iddia ettiler.

Women in Sport’un Genel Sekreteri Ruth Holdaway, kadınların% 30’unun daha vahim olarak işyerindeki bazı erkeklerden uygun olmayan davranışlarla karşılaştıklarını itiraf ettiklerini belirtti.

Araştırmada ayrıca spor endüstrisinde cinsiyet farkı yüzünden gelir eşitsizliği, değersiz hissetirme, kadınların daha üst düzey görevlere ilerlemeleri için fırsatların eksikliği ve dışlanma gibi sorunların da varlığı kanıtlanmıştı.

Cinsiyet ayrımcılığının bütün kültürlerde ve bütün sektörlerde kadınların önünde bir engel oluşturduğu yapılan farklı araştırmalarla ortaya çıkıyor. Fakat bu konuda tüm dünyada yeterli olmasa da önemli mesafeler alındığı görülüyor. Elbette cinsiyet ayrımcılığının tamamen ortadan kalktığı bir dünyaya daha çok yolumuz var fakat kadınların tüm sektörlerekatılımı hususunda yerleşik algılar tamamen ortadan kalkmasa da değişmeye başladığı gözleniyor. Kadınlar bir zamanlar sadece erkeklerin kontrolünde olan bir çok alana girmeyi başarıyorlar ve çok da başarılı oluyorlar. Artık farklı bir dünyaya erkeklerin alışması gerekiyor.

Yazı: Dr. Bahar Karacar, TEİD Proje ve Eğitim Koordinatörü

Makalelerdeki görüş ve yorumlar yazar veya yazarlara ait olup , Etik ve İtibar Derneği’nin konu ile ilgili düşüncelerini yansıtmamaktadır.

Bilim dünyasının önde gelen 2 primatologu Sarah Brosnan ve Frans de Waal çok sevdikleri maymunları ile bir deney gerçekleştirdiler. Deney ile adaletsizlik kavramının maymunlarda bulunduğunu ispat etmeyi amaçlıyorlardı.

“Maymunlar eşit olmayan ödülü redediyor” adını verdikleri deneyde 5 dişi kapuçin maymunu kullandılar. Maymunlar her deneyde farklı olarak eşleştirildiler. Deney şu şekilde gerçekleşti; eşlenen 2 maymun birbirini görebilecek şekilde bir kafese yerleştiriliyorlardı. Kafesin içinde araştırmacılar tarafından yerleştirilmiş taşı vermeleri halinde de maymunlara ödül veriliyordu. Ödül, deneyin başında maymunların çok sevdiği bir yiyecek olan üzüm oluyordu. Bu kısım deneyin öğrenme ve alışma kısmı oluyordu. Buraya kadar her şey yolunda gidiyordu. 25 kere tekrarlanan bu kısımda hiçbir sorun çıkmıyordu. Daha sonra işler araştırmacılar tarafından karmaşıklaştırılmaya başlanıyordu.

Maymunlar taşı verdikleri zaman sağdaki maymuna değerli bir ödül olan üzüm verilmeye devam edilirken, soldaki maymuna ise daha düşük bir seviyede bir yiyecek olan salatalık verilmeye başlandı. İşte kıyamet bu eşit olmayan ödülün verilmesi ile koptu. Aynı işlemi yapmasına rağmen sağdaki maymundan daha az etkileyici bir ödül alan maymun sinirlenmeye ve bu eşitsizliğe tepki göstermeye başladı. Eşitsizliğe uğrayan maymun ödül olan salatalığı reddetmekten, ödülün araştırmacılara geri atılmasına hatta kafesi zorlamaya kadar değişen ve artan tepkiler göstermeye başladı.

İşin daha da ilginci bütün maymunların salatalık yediği bir deney daha yapıldı Bu deneyde araştırmacılar kafesin önüne kendilerinde üzüm de olduğunun anlaşılması için etrafa üzüm taneleri serpiştirmişlerdi. Fakat bunu gören maymunlar hiçbir olumsuz tepki vermemiş ve salatalık ile taşı mutlu bir şekilde değiş tokuş etmeye devam etmişlerdi. Maymunları asıl kaygılandıran, dikkatlerini ve kızdıran şey adaletsizlikti.

Araştırmacılar maymunlar ile gerçekleştirdikleri bu deney ile adaletsizlik kavramının evrimsel kökenini ortaya çıkardıkları gibi toplumsal eşitsizlik karşısında yaşanan en ilkel tepkilerin neler olabileceğini gözlemlemiş oldular. Sonuçta maymunlar salatalık yemeye devam edebilirlerdi fakat başkasının aynı eylem için daha büyük ödül alması öfkeye sebep olmuştu.

Frans de Waal daha sonra “Ateist ve Bonobo” isimli kitabında deney hakkında konuşurken ilginç bir noktaya temas ediyor:  “Salatalık alan kapuçin memnuniyetle ilk dilimini mideye indiriyor ama arkadaşının üzüm aldığını görünce öfkeden çıldırıyor. Aniden değersizleşen salatalık dilimlerini fırlatıp atıyor……. Başkası daha iyisini alıyor diye mis gibi yiyeceği reddetmek…… Herhangi bir şey almanın hiçbir şey almamaktan daha iyi olduğunu düşünen iktisatçılar, bu tepkiyi “akıldışı” buluyor. Hiçbir maymun, normalde yiyeceği bir gıdayı reddetmemeli, hiçbir insan düşük de olsa bir teklifi reddetmemeli, onlara göre. Para paradır. Bu tepkiler akıldışıysa bu, türler ötesi bir akıldışılık. Bir şebek üzerinde bütün canlılığıyla gördüğümüz zaman, adalet duygumuzun, çok övündüğümüz akılcılığın ürünü olmadığını, en temel duygulardan kaynaklandığını anlıyoruz.”[1]

Aslında aynı çalışmalar iktisatçılar tarafından da yürütülüyordu. Adaletsizlik Tiksintisi olarak adlandırılan bu durum çeşitli çalışmalarda insanlarda da ortaya çıkmıştı. Ültimatom Oyunu deneyleri bu konuda bize insanlar hakkında da çok şey anlatıyor. Ültimatom Oyununda 2 oyuncu bulunuyor. Araştırmacılar oyunculardan birine elindeki 100 lirayı istediği bir miktarını diğer oyuncu ile paylaşması için teklif ediyor. Fakat kural şu oluyor; parayı alan oyuncu parasını ikiye ayırarak bir kısmını kendisine ayıracak ve kalan kısmını da diğer oyuncuya verecektir. Diğer oyuncunun kendisine verilen parayı reddetmesi durumunda her iki oyuncu da parayı alamayacak ve oyundan herhangi kazanç elde edemeden ayrılmak zorunda kalacaklardır.

Parayı alan oyuncu karşı tarafa ister 10 ister 40 ister 90 lira verebilecektir. Fakat karşı taraf kabul etmez ise iki taraf da herhangi bir kazanç elde edemeden oyunu terk edecektir. Araştırmacılara göre insanların amacı sadece kazanç elde etmek olsaydı kendilerine ilk oyuncu tarafından teklif edilen 1 lirayı bile kabul etmeleri gerekirdi. Buna göre, ilk oyuncu kendisine bencilce 99 lira ayırıp, arkadaşına yalnızca sadece 1 lira verse bile ikinci oyuncu kabul etmeliydi. Ne de olsa rasyonel olarak 1 lira 0 liradan fazlaydı.

Fakat daha sonra bu oyun üzerine yapılan bir çok deney bunun doğru olmadığını kanıtladı. Kültürel farklılıklar bazen öne çıksa da özellikle teklif oranı %20’den daha aşağı olursa karşı tarafın yaptığı tekliflerin büyük bir çoğunluğu kabul edilmiyordu. İlginç olan teklif eden tarafların da genel olarak orantısız tekliflerden kaçınmalarıydı.

Adil olmayan teklifler ile karşılaşan oyuncuların beyin taramalarında, bu kişilerin beyinlerinde kızgınlık, öfke vb gibi olumsuz duyguların ortalığa çıktığı görülüyordu. Burada ekonomistlerin uzun süredir öne sürdükleri, insanların kazançlarını maksimize etmek için akıl yürüttükleri tezi yaralanmış oluyordu. İnsanlar tıpkı maymunlar gibi adaletsizlik hissettikleri anda rasyonel olan kararlar yerine fevrileşiyor ve kazancını bile umursamaz hale geliyorlar.

100 liradan kendisine teklif edilen 10 lirayı hemen reddeden oyuncu veya üzüm yerine verilen salatalığı araştırmacıya fırlatan maymun aynı evrimsel kökene dayanan bir duyguya sahiptiler: Adaletsizlik Tiksintisi.

Yine Waal bir başka eseri olan “Empati Çağı”nda  şöyle yazıyordu: “Başkalarının ne aldığıyla ilgilenmek önemsiz ve mantıksız görünebilir, ancak uzun vadede kişinin kendi hakkını korumasına yardımcı olur. Herkesin kendi çıkarlarına önem vermesi, sömürünün ve avantacılığın engellenmesine ve herkesin payına düşen miktarın dikkatli bir şekilde verilmesine yardımcı olur.”[2]

Peki böyle bir mantık ile çelişen duygusal tepkiler şirket çalışanları için de geçerli midir? Sonuçta insanlar işlerin yürütülmesinde adaletsizlik hissettikleri zaman şirketler de benzer bir irrasyonel tepki ile karşı karşıya kalmayacaklar mı? Acaba şirket yöneticileri adil olmamanın küçük veya büyük etkilerin fark ediyorlar mı? Hatta çoğu zaman adil olmamanın etkilerinin çalışanların kazancından bağımsız olacağını da dikkate alıyorlar mı?

Yapılan son araştırmalarda [3]  adil olmayan bir yönetime sahip olduğu düşünülen şirketlerde, çalışanların sadece örgütsel bağlığı düşmekle kalmıyor bunun yanı sıra iş performansını etkileyecek şekilde motivasyonları da azalıyor. Hatta çoğu zaman bu aynı kapuçin maymunlarında veya ültimatom oyuncularında olduğu gibi bir rasyonelliğe dayanmıyor.  Beklentiler ve deneyimler arasındaki tespit edilen olumsuz farklılıklar, çalışan motivasyonu ve bağlılığındaki potansiyel bir kaybın öncüsü olarak yorumlanırken bu da verimliliğin azalmasına neden oluyor.  Dolayısı ile eşitsizlik hissedildiği iş yerlerinde, yöneticilerin bunu sadece maddi kazançlarla halledileceğini düşünmesi büyük bir hataya sebep olabiliyor.

Adaletsizlik tiksintisi maddi gelirlerden çoğu zaman çok daha güçlü bir tepkiye sahip olarak görülüyor. İnsanlar adil olmayan koşullara, ekonomik zorunluluklar, korku veya kültürel bağlardan belli bir süre katlanabiliyor fakat en sonunda mutlaka doğasına yenik düşüyor.

Bunun için yapılması gereken aslında çok basit: Eşit şartlara sahip herkese adil olarak uygulanacak açık kurallar konulması ve bunların uygulanması. Hatta sadece süreçlere veya eylemlere ilişkin adaletli davranmanın bile bir fark yaratabileceğini unutmamak gerekiyor. Aynı koşullara sahip bireylere gelişigüzel bir şekilde adil olmayan bir şekilde davranmak şirketin bütün dengelerini yerle bir edebiliyor. İç dengesini bozulan, çalışanların motivasyonlarının azaldığı ve kızgınlığın yayıldığı bir şirketin belli bir süre sonra bu olumsuz koşullardan majör olarak da etkilenmemesi beklenemez.

Şunu unutmamak gerekir ki bir kişi, bir kurum, bir grup bize adil davrandığında, bize ne kadar ve nasıl değer verdiği ortaya çıkar. Adil olmak, temel olarak eşitlikle ilgili bir varsayımı yansıtır. Etik olmanın unsurlarından biri de eşit durumlardaki herkese eşit davranılması demektir.

[1]Frans De Waal. Ateist ve Bonobo. İstanbul: Metis Yayınları, 2013.

[2]Frans De Waal. Empati Çağı. İstanbul: Akıl Çelen Kitaplar 2009.

[3]Matthias Seifert, Joel Brockner, Emily C. Bianchi, Henry Moon;  Workplace Fairness Affects Employee Commitment:  2015

Yazı: Ali Cem Gülmen, TEİD Araştırma ve Yayın Koordinatörü

Makalelerdeki görüş ve yorumlar yazar veya yazarlara ait olup , Etik ve İtibar Derneği’nin konu ile ilgili düşüncelerini yansıtmamaktadır.

Kıvılcımı söndürmeyen ateşi zapt edemez
L. N. Tolstoy – İnsan Neyle Yaşar?

Hava buz gibi soğuk, hafif de sulu kar çiseliyor. İşinize gitmek için sabahın karanlığında yola düşmüşsünüz. Ortalıkta taksi yok. Herkes gibi sırada bekliyorsunuz. Bir taksi yanaşıyor ve sırada bekleyen ilk kişiyi alıyor. Araç ilerlemeden binen kişi taksiden iniyor. Taksici gideceği yeri beğenmemiş ve onu indirmeye karar vermiş. Buraya kadar yaşananların taksicinin suçu olduğu kesin. Fakat daha sonra taksici pencereye yanaşıyor ve size nereye gideceğinizi soruyor. Bundan sonra o taksiye binerseniz işte bundan sonra bu yaşanan etik dışı hareketin kabahatlisi sadece taksici değil. Artık siz de bu yanlışın bir parçası değil misiniz? Hatta suç ortağı haline gelmiş olabilir misiniz?

Kabul ediyorum bahaneniz bol. İşe yetişmeniz lazım. O gün kaçırmamanız gereken bir toplantınız var. Patron zaten huylu biri şimdi riske girmeye ne gerek var? Eeee yani siz binmeseniz arkanızdaki binecek zaten. Niye fırsatı kaçıracaksınız ki? Fakat işte asıl çelişki burada başlıyor. İlkesel bir duruş yerine çeşitli bahanelerin arkasına sığınarak her türlü hukuk veya etik dışı davranışı yapmak mümkün değil mi zaten?

Diyelim bir şirket için çalışıyorsunuz. Bir ihaleye girilecek ve ihaleyi verecek kurumun başındaki zat rüşvet istiyor. Ortada bir suç var. Peki sizin bahaneniz yok mu? Elbette var. Bu şirket nasıl yürüyor biz “etikçiler” biliyor muyuz sanki. Bu sektörde başka türlü ayakta kalınamaz. Bu kadar kişi evine ekmek götürüyor sonuçta. Sektörün huyu zaten bu. Hem zaten siz vermeseniz, ihaleyi rüşveti vermeye hazır olan başka bir şirket kapacak. Bu düzeni siz mi değiştireceksiniz? Yalnız unutmayın ki bu bahanelerin hiçbiri sizin en az rüşveti isteyen kişiden daha az suçlu olmanızı sağlamayacak.

Bu örnekleri çoğaltılabilir. Fakat asıl önemli nokta asla değişmeyecektir. Ortada bir hukuk veya etik ihlali bulunuyor. Bu ihlali belki de siz yapmamışsınız. Hatta yapılmasına aslında teorik olarak karşınız. Pratikte ise bambaşka bir durum meydana geliyor ve söz konusu ihlalden dolayı fayda sağlıyorsunuz. Taksiye binecek ve işinizi zamanında yetişeceksiniz. Rüşveti verip ihalenin alınmasını ve şirketinizin yaşamasını sağlayacaksınız. Bütün bunlar ilkesel olarak hiç bir şeyi değiştirmeyecektir. Siz yozlaşmış veya yozlaştırılmış bu düzenin en önemli çarklarından birisiniz. En az ihlali yapan kadar suçlusunuz.

Bu durumlar ile çok daha trajik veya çok daha basit olaylarda da karşılaşabiliriz. Amirinden emir aldığı için işini kaybetme korkusu gibi basit bir güdü ile işkence yapan bir güvenlik görevlisinden Cumartesi günü çalışanlarına mail atıp onları çalıştıran bir yöneticiye kadar.

Oysa ilkesel olarak aslında aralarında çok büyük farklılık bulunmuyor. Ortada bir adaletsizlik, yanlışlık veya kötülük var ve bu durumdan da birileri faydalanıyor ve bu adaletsizliğin, yanlışlığın veya kötülüğün sıradanlaşmasına ve devam etmesine izin veriyor.

Albert Einstein’ın ünlü sözü aslında bütün bu durumu o kadar çok iyi anlatıyor ki ; “Dünya yaşamak için tehlikeli bir yer; kötülük yapanlar yüzünden değil, durup seyreden ve onlara ses çıkarmayanlar yüzünden.”

Peki ne yapmak gerekir? İş dünyasında veya özel hayatımızda belki de artık bazı şeylere artık ne olursa olsun hayır demenin vakti gelmiş olabilir mi? O taksiye binmemek ve bir sonraki dürüst taksiciyi beklemek yapılan haksızlığa bir dur demek olabilir mi? O rüşveti vermemek, hatta verilmesini engellemeye çalışmak veya bu konuda çaba gösterenler diğer şirketler ile işbirliğine gitmek bazı şeylerin yavaş yavaş değişmesini sağlamaz mı? “Kolay değil o işler” dediğinizi daha yazıyı yazarken bile duyabiliyorum. Zaten kolay olduğunu söylemek bir başka yalan olur. Ufak adımlar ile de başlayabilirsiniz bu etik yolculuğuna. Mesai saatlerine riayet etmek veya kişisel işleriniz için şirket kaynaklarını kullanmamak gibi. Hatta belki de sadece düşünmeye başlamak ile bile büyük bir adım atmış olabilirsiniz. Hannah Arendt’in “Kötülüğün Sıradanlığı” eserinde yazdığını hep akılda tutmak gerekir: “Kötülüklerin çoğu hiçbir zaman iyilik ve kötülük hakkında düşünmemiş insanların işidir.”

Yazı: Ali Cem Gülmen, TEİD Araştırma ve Yayın Koordinatörü

Makalelerdeki görüş ve yorumlar yazar veya yazarlara ait olup , Etik ve İtibar Derneği’nin konu ile ilgili düşüncelerini yansıtmamaktadır.

9 Aralık “Uluslararası Yolsuzlukla Mücadele Günü”

Yolsuzluk, tüm toplumlarda sosyal ve ekonomik gelişmeyi baltalayabilecek ciddi bir suçtur. Aşağıdaki yazılarda dünyada ve ülkemizde yaşanan yolsuzluklar ile ilgili okumanız için tarihsel bazı örnekler verdik. ‘’Deprem Öldürmez Yolsuzluk Öldürür’’ adlı yazıyı okumak için aşağıdaki sayfamızı ziyaret edebilirsiniz. Önceki gün paylaştığımız ”Yolsuzluklar Tarihinde Kısa Bir Gezinti: Puslu İşler Atlası” adlı yazıya aşağıdaki linkten ulaşabilirsiniz.

”Kurumsal Etik ve Uyum Haftası” bu yıl 4-10 Kasım tarihleri arasında kutlanıyor.
Tüm dünyada kutlanmakta olan bu özel hafta, kuruluşunuzda etik ve uyumun önemini vurgulamak için harika bir fırsat sunuyor.
Tüm kurumlarda çalışanların uyum ve etik standartlarını bilmeleri ve gerekliliğini anlamaları, konu hakkında daha fazla düşünmelerini sağlamak, ancak bazı somut adımların atılmasıyla mümkündür.
Bu adımlar konusunda farkındalık yaratabilmek amacıyla “Kurumsal Uyum ve Etik Haftası” boyunca sizlere her gün bir soru yönlendirdik.

Otomotiv sektörünün devlerinden Nissan’ın Yönetim Kurulu Başkanı Carlos Ghosn’un yolsuzluk iddiaları ile ilgili yürütülen bir soruşturma kapsamında tutuklanması gündeme bomba gibi düştü.

Renault ve Nissan’ın efsanevi ismi Carlos Ghosn’un gelirini düşük beyân etmek ve şirket varlıklarını kötüye kullanmayı da içeren “önemli” suistimal eylemleri sebebiyle tutuklandığı bildirildi.

Nissan’ın hisseleri de durumdan etkilenirken, Tokyo Borsası’nda işlem gören şirket geçen hafta kapanışta yüzde 6 değer kaybetti. Ghosn Nissan’da Yönetim Kurulu Başkanı olmasının yanı sıra Mitsubishi ve Renault firmalarının da Yönetim Kurulu Başkanlığı ve CEO görevlerini yürütüyordu.

Nissan şirketinin CEO’su Hiroto Saikawa ise yaptığı açıklamada Ghosn’un suistimal iddiaları için 2005’e kadar denetim yapılacağını belirtti. 1999’da Nissan’a katılan Carlos Ghosn sadece geçen yıl şirketten 13,3 milyon sterlin kazanmıştı. Hiroto Saikawa, görevi kötüye kullanmanın “uzun bir süre devam ettiğini” söyledi. Birkaç ay boyunca gizli bir soruşturma yürütülmekte olduğunu söyleyen Saikawa, skandalın ortaya çıkmasına bir ihbarcının yol açtığını söyledi. Bunun yanı sıra Saikawa suistimalin “uzun bir süredir” devam ettiğini ve bir iç soruşturmanın da açıldığını ifade etti.

Umutsuzluk, kızgınlık ve öfke hissettiğini söyleyen Saikawa, Nissan’ın artık “durumu istikrara kavuşturmaya ve günlük operasyonları normalleştirmeye” çalışacağını belirtti.

Ghosn adına Nissan’ın dünyanın çeşitli yerlerinde evler satın aldığı ve bu evlerin kaydının bulunmadığı ortaya çıkması ile skandalın daha da derinleşeceği düşünülüyor.

Saikawa uygun bir denetim ve izlemeyi zorlaştıracak kadar Ghosn’a yetki ve güç verildiğini itiraf ederken problemin özellikle yönetişimde olduğunu belirtti. Saikawa’ya göre geçmişe bakıldığında Ghosn hem Renault hem de Nissan’ın CEO’su olduktan sonra gerçekler yönetim organları tarafından tartışılmıyordu. Yapılan yorumlara göre Ghosn süper yetkili olarak şirketlerde her türlü güce sahipti, bu da gücün yozlaşmasına sebep olmuştu.

Japon medyasında çıkan ama doğrulanamayan haberlere göre; 2011 yılından beri 34 milyon sterlin gibi meblağın suistimale konu olduğu düşünülüyor. Carlos Ghosn’un geçen sene Nissan’dan kazandığı toplam para (kısmen Mitsubishi ve Renault tarafından) 13,3 milyon sterlin. Bu rakamlar insanoğlunun doymak bilmez hırsının ve açlığının çoğu zaman sınırsız olduğu açısından hepimize bir örnek olabilir.

CARLOS GHOSN KİMDİR?

1954 doğumlu ve Lübnan asıllı bir Brezilyalı olan Carlos Ghosn ayrıca Fransa vatandaşı. Ghosn skandaldan önce Renault-Nissan-Mitsubishi Alliance’ın Yönetim Kurulu Başkanlığı ve CEO’luk görevini üstleniyordu. Fransa’da zor günler geçiren Renault’u tekrar ayağa kaldırmak için yaptığı önlemlerden dolayı Le Cost Killer (Maliyet Katili) olarak bilinen Ghosn, otomobil endüstrisinin en agresif küçülme operasyonlarından birinin düzenlenmesi ve Nissan’ın 1999’daki iflasından kurtarılmasına öncülük etmesinden dolayı “Bay Fix It” takma adını almıştı.

Ghosn’un kahramanlığı Japonya’da öyle bir hal almıştı ki kendisi için bir çizgi roman serisi bile yapılmıştı. Hatta yapılan bir ankette Japonların ülkelerini yönetmesinden memnun olacakları yabancılar listesine yedinci sıradan girmişti. Bu listede ABD Başkanı Obama dokuzuncu sırada yer almıştı. Ghosn’un ismi Lübnan’da cumhurbaşkanlığı için bile geçmişti.

SUÇLAMALAR NEDİR?

İddia makamına göre Carlos Ghosn ve üst düzey yönetici Greg Kelly’nin 2010 yılından beri, Ghosn’un tazminatını yükseltmek için komplo kurdular. Ghosn kendisini 10 yıla kadar hapis cezasına çarptıracak sahte beyanlar vermekle suçlanıyor. 2010’dan itibaren, Japon firmalarının 100 milyon yen’den (890 bin dolar) fazla kazanan yöneticilerin maaşlarını açıklamaları gerekiyor.

Japon savcıları, soruşturmalarının bir parçası olarak, Tokyo yakınlarındaki Nissan’ın Yokohama merkez binasına baskın düzenlediler. BBC Tokyo muhabiri Rupert Wingfield-Hayes, Ghosn aleyhindeki suçlamaların, Haziran ayında Japonya’da kurumsal yönetişimin iyileştirilmesi ve suistimallerin ortaya çıkarılması amacıyla yürürlüğe giren yeni bir yasa nedeniyle ortaya çıktığını söyledi.

Japon hukuku uyarınca, Ghosn 23 gün boyunca gözaltında tutulabiliyor.

Yazı: Ali Cem Gülmen, TEİD Araştırma ve Yayın Koordinatörü

Makalelerdeki görüş ve yorumlar yazar veya yazarlara ait olup , Etik ve İtibar Derneği’nin konu ile ilgili düşüncelerini yansıtmamaktadır.