Our social:

Post from category:

ORMANLARIN ALTINDAN ETİK ÇIKMAZ

“Son ağaç kesildikten, son ırmak zehirlendikten, son balık yakalandıktan sonra. Ancak ondan sonra paranın yenemeyeceğini anlayacaksınız”
Marlo Morgan

 

Kaz dağları bölgesi, Türkiye’nin cennet köşelerinden biri. Ormanları, eşsiz ekosistemi, endemik bitki örtüsü ve etkileyici faunası ile Türkiye’nin ve Dünya’nın doğa harikası. Bize  dedelerimizden kalan bir mirastan öte çocuklarımıza bırakmamız gereken ender görülen bir emanet. Son günlerde ise ülkemizin bu cennet köşesi, Kirazlı bölgesinde yapılması planlanan altın ve gümüş madeni yüzünden büyük bir tartışmanın konusu oluyor.

 

Kısaca olayları özet geçmek istersek; sorun Kanadalı Alamos Gold maden şirketinin Çanakkale Kirazlı bölgesinde altın ve gümüş madeni açmak için gerekli izinleri Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’ndan alması ile başladı. Daha sonra madenin inşaatı için yapılan ağaç kesimleri ve kazılar bölgede büyük tepki çekip kamuoyunun gündemine oturdu. Maden sahasının yakınındaysa projeye karşı direniş için 26 Temmuz’da başlatılan nöbet eylemi başladı.Su ve Vicdan Nöbeti’ne katılanların sayısı her geçen gün artarken konu, ülke kamuoyunun da iyiden iyiye dikkatini çekti. Şirket, maden sahasının çevreye zararının en az düzeyde olduğu konusunda ısrar ederken, çevre gönüllüleri maden çalışmaları sonrası bölgenin ekosisteminde meydana gelecek olan zararların geri dönülmez derecede büyük olacağını iddia ediyorlar.

 

Kanada ve Meksika’da çeşitli madenleri üretime geçmiş olan Alamos Gold, Kanada menşeili bir şirket. Şirket, Türkiye’deki faaliyetlerini iştiraki olan, yüzde 100 sahibi olduğu Doğu Biga Madencilik üzerinden faaliyet gösteriyor.  Proje Çanakkale Merkez (26km) ile Çan ilçesi arasında kalan bir bölgede yürütülüyor.  Şirket proje ile 2020 yılında üretime geçmeyi ve beş yıllık süreç boyunca açık ocak işletmeciliği ile 514 bin ons altın ve 3.5 milyon ons gümüş üretmeyi planlıyor.

Alamos Gold’un sitesi de incelendiği zaman şirketin özellikle ön plana çıkardığı politikasının “düşük maliyetli üretim” olduğu görülüyor. Şirketin internet sayfasında Alamos Gold’un hedefleri olarak “düşük maliyetli üretim, finansal performans ve hissedarlara değer sağlamada liderlikten” bahsediliyor.

 

Özellikle hissedarlarına Türkiye’de yürüteceği çalışmaları anlatırken kullandığı dilin de bu doğrultuda olduğu gözleniyor. Şirketin sitesinde Kaz Dağları’ndaki proje için şu ifadeler kullanılıyor: “Türkiye’deki Kirazlı Altın Projemiz düşük maliyetli ama kısa vadeli önemli bir üretim artışını ifade ediyor. Düşük sermayesi ve işletme maliyetleri ile Kirazlı, herhangi bir altın projeleri arasında en büyük getiriyi getirecek projelerden biri olarak görülebilir” Yine şirketin CEO’su John McCluskey’un Bloomber kanalında yaptığı açıklamalarda bu konu gündeme geliyor ve düşük maliyet yüksek kazanç konusunda hissedarlara güvence veriliyor.

 

Hukuki duruma gelince, proje ÇED olumlu kararına karşı açılan dava sürerken, Çanakkale Valiliği tarafından şirkete gayrı sıhhi müessese izni verilince şirket, proje alanında çalışmalarına başlıyor. Işte ipler de bu noktadan sonra geriliyor.

Projeye karşı çıkanlar bir çok farklı çevreye duyarlı itirazlarda bulunuyorlar. İtirazlardan biri öncelikle Çanakkale’nin tek içme suyu kaynağı ve tarımsal sulama için de kullanılan Atikhisar Barajı’na siyanür ile yapılan açık ocak işletmeciliği ile zarar verme riski. Bu aslında bölgede geri dönülemez bir çevre felaketi meydana gelme riskini de beraberinde getiriyor.  Bölgenin neredeyse yüzde 50’si ormanlarla kaplı olması ülkemizdeki bir çok endemik bitkiye ev sahipliği etmesi ve ormanlardaki canlı hayatın aktifliği riskin sonuçları açısından büyük önem taşıyor.  Şirket ise bu riskleri reddetmese de projenin tüm uluslararası standartlara sahip olduğunu ve tüm yasal yükümlülükleri de yerine getirdiklerini söylüyor. Böyle bir zararın olmayacağını iddia eden şirket daha sonra başka ülkelerde aldığı Çevre Koruma Ödüllerini örnek gösteriyor.

 

Fakat bu söylemler yaşanan orman katliamı sonrası tamamen havada kalıyor. Şirket ÇED alanı içerisinde ünitelerin kurulacakları alanlarda kesilmesi öngörülen ağaç sayısı 45 bin 650 adet olarak hesaplandığı söylerken Türkiye’nin önde gelen çevre örgütlerinde TEMA Vakfı uydu görüntüleri üzerinden yaptığı incelemelerle maden sahası ve yol bağlantılarında 195 bin ağaç kesildiğini savunuyor. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı ise alanda kesilen ağaç sayısının 13 bin 400 olduğunu belirtiyor.

 

Çanakkale Kent Konseyi yörede 40’a yakın maden projesinin olduğunu, Kirazlı’daki mücadelenin diğer projelerin de önüne geçmek adına çok önemli olduğunu belirtirken Projenin ÇED olumlu kararının iptaline karşı Çanakkale Belediyesi ile Kaz Dağı ve Madra Dağı Belediyeler Birliği tarafından açılan dava devam ediyor.

 

Fakat rakamlardan ve tartışmalardan öte ağaç kesimleri sonrası bölgenin aldığı hal, insan doğa mücadelesinin ne ölçüde çirkinleşebileceğinin bir göstergesi gibi karşımıza çıkıyor. İstatistiklerden ve mevzuat kavgasından ayrı olarak karşımızda yok olmuş ve bir nevi çöle dönüşmeye başlamış bir ormanlık saha çıkıyor.  Binlerce ağacın katledildiği ve ekosistemin zarar gördüğü bir görüntü çevre duyarlılığı olan herkesin yüreğini sızlatıyor.  20 bin ton siyanürün kullanılacağı böyle bir proje için “Gerçekten o altınlar için bu güzelliklere kıymaya değer mi?” sorusu gündeme geliyor. “Böyle bir güzelliğin, vatanın cennet bir parçasının belki de geri dönülemez olarak zarar görmesi herhangi bir maddi bir bedel ile tazmin edilebilir mi?” sorusuna cevap aranıyor.

 

Daha da ötesinde etik ve uyum konuları ile ilgili değişik soruların da tartışılması gerekiyor. Alamos Gold’un internet sayfasında gerek iş etiği kodunu, gerek sürdürülebilirlik raporlarını gerek ise bir çok sosyal sorumluluk projesini bulabiliyoruz. Bunların herşeyin çok güzel resmedildiği ve uzmanlarca hazırlanmış belgeler olduğu anlaşılıyor. Özellikle sosyal sorumluluk projeleri bir soruyu akla getiriyor. Kirazlı’da yapılmış olan bir sağlık tesisi binlerce ağacın kesilmesi ile sonuçlanacak ve onbinlerce ton zehirin doğaya karıştığı bir projenin aklanması için yeterli olabilir mi? Acaba bu tür faaliyetleri bir göz boyama bir illüzyon olarak alabilir miyiz? Bir çok endemik türün yok olma riskinin olduğu böyle bir proje için bölgede sosyal sorumluluk faaliyetleri yapmak iş etiğinin neresine denk düşüyor?

 

Yine etik ve uyum konuları ile ilgilenenler için ilginç bir tartışma konusu da şirket hissedarlarının durumu. Sonuç olarak şirketler toplumun ihtiyaçlarını karşılanması suretiyle hissedarlarının para kazanması amacıyla kurulan; belli mal ve hizmetler üreten ekonomik varlıklardır. Fakat kar amacı güderken etik ve hukuk dışı davranışlara da sapmamaları gerekmektedir. Hissedarların da kazanç peşinde koşması anlaşılabilir. Fakat bu kazancın kaynağı konusunda hissedarların da şirketleri yönlendirmesi gerekmiyor mu? Şirketin de hissedarlarına karşı sorumluluğu kadar dünyaya, çevreye, topluma karşı bir sorumluluğu yok mu? Altın ve gümüş madeni ile ilgili bir faaliyette bir çevre felaketi riski var ise hissedarların da bu durumu sorgulaması gerekmiyor mu? Yoksa amaç ne olur olsun kazanmak mı? Hukuk cevaz verse bile binlerce ağacın kesileceği bir süreci reddetmek için insanın vicdanın dinlemesi gerekmez mi? Benzer şekilde Kanadalıların kendi ülkelerinde doğan bir şirkete dünyanın başka bölgelerine zarar verip vermemesi konusunda sorular sorması gerekmiyor mu? İşte tam burada iş etiği karşımıza çıkmıyor mu?

 

Yine şirketin etik kodunu incelersek sitesinde türkçesi de bulunan “İş Ahlakı ve Etik Kuralları” olarak adlandırılan metin 13 sayfadan oluşuyor. İlk maddesi ise şirketin “dürüst ve etik bir şekilde hareket etmeyi taahhüt ettiğini belirtiyor”. Gayet anlaşılabilir ve ayrıntılı yazılmış metin, birçok etik kodu olmayan şirket için çok iyi bir iyi uygulama örneği olabilir.  Fakat etik kod bile şirketi kazanç ile etik arasındaki mücadelesinde korumaya yetmiyor gibi gözüküyor. Orman alanların yok olması, suların kirlenmesi ve doğal hayatın zarar görmesi risklerini taşıyan bir proje sırf maliyeti düşük diye etik sorunlar görmezden gelinebiliyor. Ülke ve bölge halkının seslerine kulak tıkanıyor. Bu durum aslında etik kodlarının şirketin kültürü haline gelmediği ve içselleşmediği zaman sadece boş bir metinden ibaret olduğunu bir göstergesi olabilir mi?

 

Aslında genel olarak buradaki tartışma somut olayda kısmen hukuki sorunlar bile olsa da etik ve hukuk arasındaki farkı da bize gösteriyor. Buradaki tartışmalar her hukuka uygun faaliyetin etik de olduğuna dair görüşü geçersiz hale geliyor. Fotoğraflarda açık olarak görülen ağaç katliamları, bölgeyi sürdürülebilir(!) şekilde etkileme riski olan siyanür kullanımı ve genel olarak Çanakkale ve Türk halkının itirazları hukukun arkasına saklanan gerekçelerle göz ardı ediliyor. Oysa ki şirket iş etiğinin temel ilkelerine daha fazla saygı gösterse belki de şu an yaşanan tartışmaların veya gelecekte meydana gelebilecek trajedilerin önünü alabilecekken bu yolu seçmiyor ve sadece kazançları için bu gerçeği göz ardı etmeyi tercih edebiliyorlar. Oysa unutulmaması gerekir ki etik itibarı oluşturur ve itibar da uzun vadede sürdürülebilir kazancı sağlar. Belki de söz konusu şirketin anlı şanlı yöneticilerine Gandhi’nin şu sözünü hatırlatmakta fayda var: “Dünya, herkesi doyuracak kadar kaynağa sahiptir. Ama herkesin açgözlülüğünü doyuracak kadarına değil”.

 

Yazar: Ali Cem Gülmen

Makalelerdeki görüş ve yorumlar yazar veya yazarlara ait olup , Etik ve İtibar Derneği’nin konu ile ilgili düşüncelerini yansıtmamaktadır.

 

Djangolar tamam ama Stephen’ları ne yapacağız?

Ünlü Yönetmen Quentin Tarantino’nun bir başyapıt sayabileceğimiz Django Unchained filmini unutulmaz karakterlerden biri de Samuel L. Jackson tarafından canlandırılan kötücül Stephen karakteri idi.

Karakter köle olmayı o kadar benimsemişti ki köleliğe karşı çıkanlara neredeyse köle sahiplerinden daha fazla kin besliyordu. Onlara olan öfkesi nefreti ve kızgınlığı hiç geçmiyor. Köle sahiplerinden daha fazla onlar ile uğraşıyordu. Kölelere efendilerinden daha sert davranıyor. Onların kaçma isteğini anlayamıyor ve hatta kaçmak isteyenlerin de yakalanmaları için elinden geleni yapıyordu.

 

Aslında Malcolm X’in terimi ile kendisi bir ev kölesi idi. Ev kölesi ünlü insan hakları aktivistine göre şöyle tanımlanabilirdi: “ Ev kölesi evde efendi ile beraber yaşar, güzel giyinir ve -efendiden arta kalanları yedikleri için- daha güzel yemekler yerdi. Efendinin onları sevdiğinden daha güçlü bir sevgi ile efendiye bağlılardı. Efendi “bizim güzel bir evimiz var” dediğinde, ev kölesi de “evet bizim güzel bir evimiz var” derdi.  Efendinin evi yansa söndürmek için ev kölesi efendiden daha fazla çalışır. Efendi hastalansa ev zencisi “Biz hasta olduk” der. Kendisini efendisi ile bir bütün olarak görmektedir. Gidip ona “Hadi kaçalım, özgür olalım” dediğinizde, size “Sen çıldırdın mı? Buradan daha güzel bir evi, bu giysileri, yemekleri başka nerede bulabilirim” diye yanıt verir”

 

Aslında Marksist bir kavram olan “Yanlış Bilinç” de benzer bir şekilde kavrama yaklaşır. Toplumdaki yapılan işçi sınıfını aldattığını söyleyen görüşe göre işçi sınıfı bulunduğu konumu anlayamaz ve kendi sınıfına bir nevi ihanet eder. Dünyayı da yönetici sınıfların bakış açısı ile görür ve ona göre karar verir.

 

Peki günümüz iş dünyasında çoğu zaman buna benzer Malcolm X’in deyimi ile ev kölelerinin zulmü ile karşılaşılıyor mu?   Müdürün veya kendisinin mobbing’e varan davranışları için “işlerin böyle yürümesi gerekiyor, yoksa herkes yayıyor valla” diyen birileri her zaman olmuyor mu? Peki ya ücretlerin yetersizliği konusunda “sonuçta ekonomik buhran içindeyiz, ne yapsın patron canım? Son model arabaya da mı binmesin?” diye ortalıkta gezen birisi yok mu?  Mesai saatlerinin dışında çalışıp bunu da yöneticilerinin veya çalışma arkadaşlarının gözüne sokup sonradan da bunun bir rutin haline gelmesini sağlayanlar gönüllü kölelere iş dünyasının her aşamasında her seviyesinde rastlamıyor muyuz? Etrafta birileri “ülkede işsizlik sorunu yok; iş beğenmeme sorunu var” diye insanların zor ve kendilerini mutsuz edecek şartlarda çalışmasına bahane bulmuyor mu? Yine benzer şekilde şirketinin daha başarılı olması için yolsuzluğa sonuna kadar batmasını bile “öteki türlü bu kadar insan işsiz mi kalsın” diye açıklayacak çalışanlara rastlamıyor muyuz? “

 

Bunların yanı sıra bu tarz Stephen tarzı çalışanların en çok zarar verdiği kurum ihbar ve bildirim sistemleri olarak göze çarpıyor.  Gördüğü bir yanlışlığı ihbar eden bir çalışana sonuna kadar misilleme uygulayan bu tarz kişiler bunun yanı sıra ihbar eden; gammaz, ispiyoncu veya hain olarak görülmesini ve kendini suçlu hissettirmek için elinden geleni yapıyorlar. Bütün bir sistemin itibarsızlaşması aslında bu tür ev kölelerinin yarattığı güvensizlik ortamı yüzünden meydana geliyor. İhbar ve bildirim politikalarının işlevsiz kalması için elinden geleni yapan bu tür kişiler etik suistimallerin şirket içinde bir hastalık gibi yaygınlaşmasına sebep oluyorlar.

 

Her türlü kurumun aslında kısa vadede işine yarayan ama uzun vadede kendisinin tüm kimliğine, tüm kültürüne, tüm itibarına ve tüm etik ve uyum programına büyük zararlar verecek kişilere karşı önlemlerini alması gerekiyor.  Etik kültürün kurumun tüm hücrelerine nüfuz etmesi ve bu tür bir kraldan çok kralcı anlayışın kurumdan defedilmesi gerekir. Yoksa ileride bu tür bir anlayışın ortaya çıkaracağı sonuç şirketi bir felaketin eşiğine kadar götürebilir.

 

Makalelerdeki görüş ve yorumlar yazar veya yazarlara ait olup , Etik ve İtibar Derneği’nin konu ile ilgili düşüncelerini yansıtmamaktadır.

ETİK MİTLER; Avlanmak ya da Avlamak Zorunda Değilsin!

Kapitalizmin doğası gereği iş etiğini içermediğini düşünenler olduğu gibi, kapitalizmin iş etiğini dışlamadığına ama başarılı bir iş yürütmek için iş etiğinin engel olduğuna inananlar da bulunuyor. Bu konuda iş etiğinin karşısında direnenlerin, aslında iş dünyasında iş etiğini dışlayan mitlere fazla önem verdikleri söylenebilir. Oysa mitler her zaman tartışmaya açıktır…

Son yıllarda iş dünyasında iş etiğinin giderek önem kazandığı görülüyor. Artık iş dünyası küresel ekonomiye yılda 1 trilyon dolar maliyeti olan yolsuzluk ve etik dışı davranışlardan kurtulmak konusunda ciddi önlemler alıyor. Şirketler verimliliği azaltan, adil rekabeti baltalayan ve zararları artıran engellerden biri olarak gördükleri yolsuzluk ve etik dışı davranışlardan kurtulmak istiyorlar. Fakat yine de etik olmanın ve dolayısı ile iş etiğinin gerçekçi olup olmadığı konusunda şüpheleri olanlar var. İlk olarak kapitalizmin doğası gereği iş etiğini içermediğini düşünenler olduğu gibi, kapitalizmin iş etiğini dışlamadığına ama başarılı bir iş yürütmek için iş etiğinin engel olduğuna inananlar da bulunuyor. Bu konuda iş etiğinin karşısında direnenlerin aslında iş dünyasında iş etiğini dışlayan mitlere fazla önem verdikleri söylenebilir.

Peki nedir bu mitler?

  • Ya avla ya da avlan
  • En iyi olan sağ kalır
  • Etik dışı davranışın çok da zararı yoktur
  • Roma’da iken Romalıların yaptığı gibi yap
  • Önemli olan tek şey kâr zarar satırıdır.

Şimdi bu mitlere yakından bakıp, ne kadar geçerli ve 21. yüzyıl dünyasına ne kadar uyumlu olduklarını görelim…

YA AVLA YA DA AVLAN

Bu mite göre iş dünyası vahşi bir orman gibi düşman bir çevredir. İş dünyasının aktörleri bu vahşi ormanda yalnızdır. Ya rakiplerinizi yersiniz ya da onların sizi yemesine izin vermek zorunda kalırsınız. Fakat mitin en büyük sıkıntısı iş dünyasının sosyal bir etkileşim olduğunu unutup iş dünyasındaki tek önemli şeyin kendi çıkarlarınız olduğudur. Sadece kendi çıkarını düşünen ve çıkarı dizginleyemeyen zihniyet Thomas Hobbes’un deyimi ile “yalnız, yoksul, iğrenç, hayvanca ve kısa” bir yaşama sahip olacaktır. Karmaşık ilişkiler ağına sahip, küreselleşmiş iş dünyasında kurtlar sofrası mitine göre yaşamak düpedüz kendinizi yalnızlığa iterek kötü ve zarar görmüş bir itibarla sonlanacaktır. Günümüz iş dünyasında ilerleye bilmek için sağlıklı ilişkiler kurmak zorunludur. Bir faaliyetin sonunda her paydaşın birbirine asgari saygı göstermesi artık bir seçenek değil zorunluluktur. Bir işadamı tedarikçilerine karşı yükümlülüklerine saygı göstermezse ne olacağı ya da kendisini çalışanlarından, müşterilerden ya da kredi verenlerden soğutursa sonuçların  neler  olacağını  hayal  etmek güç değildir.

EN İYİ OLAN SAĞ KALIR

İş dünyası genel olarak rekabete dayanır ve sadece en güçlü ve en iyi olanlar sağ kalacaktır. Doğal seleksiyon gibi sadece bu düzende ayakta durabilenler, bu düzene uyabilenler; yollarına devam edebilecektir. Bu mite göre iş dünyasının rekabetçiliği sizin rakiplerinizin çıkarları hakkında kaygılanmanızı bırakmanızı gerektirir. Çok sert olmanız ve rakiplerinizi devre dışı bırakmak için elinizden geleni yapmanız gerekir. İş dünyasında bu açıdan etik tehlikelidir. Sizi yumuşatır ve sağ kalma şansınızı azaltır.

Evet rekabetin iş dünyasındaki önemi gerçekten büyüktür. Fakat mitin sorunu rekabetin önemini vurgulamasında değil, “kazanmak için herşey mubahtır” düşüncesinin aklanmasına izin vermesidir. Bu açıdan söz konusu mitte üç önemli eksik bulunmaktadır: “Rekabet etiği dışlamaz”, “Etik süregelen rekabet için bir ön koşuldur” ve “İşbirliği rekabet kadar önemlidir”.

Eğer rekabet adına etik bırakılırsa genel olarak iş dünyasının oynadığı oyun tehlikeye düşer.

Rüşvet, dolandırıcılık ve insan haklarının çiğnenmesi gibi etik-dışı davranışlar ile baştan sona kirlenmiş iş çevreleri yatırımcıları ürkütüp kaçırır.

İş dünyasında yalnızca en iyi olanların sağ kalması mitindeki bir hata da, rekabeti aşırı vurgulaması ve işbirliğinin işin başarısında oynadığı role hakkını yeterince vermemesidir. Tam olarak rekabetçi olabilmek için, bir işletmenin sık sık rakipleri ile işbirliği yapması gerekmektedir. Sık sık, özellikle küçük ve orta büyüklükte işletmeler durumunda, başarının anahtarı, iş alanındaki rakipleri ile işbirliği yapma yeteneğinde yatar. Başarılı işbirliği rakipler için temel bir saygıyı ve işbirliği ilişkisinde verme ve alma arasında hakça bir dengenin kurulmasını gerektirir. Bu konuda profesyonel bisiklet yarışındaki doping çok iyi bir örnek olabilir. Tour de France gibi önemli bisiklet yarışlarında birçok profesyonel bisikletçinin yasaklanmış, performans artırıcı ilaç kullandığı saptandığı için, bu sporda bir kriz yaşanmıştır.

Seyirciler bisiklet sporuna duydukları saygıyı ve ilgiyi yitirince televizyon şirketleri önemli bisiklet turlarına ayırdıkları yayın süresini azaltmıştır. Sponsorlar da doping skandalları ile ilişkilendirilmekten rahatsızlık duymakta ve desteklerini geri çekmektedir. Böylece kazanmak için gereken her şeyi yapma tutumu yalnızca bireysel bisikletçilere değil, bir bütün olarak bisiklet sporuna da zarar vermektedir.

ETİK DIŞI DAVRANIŞIN ÇOK DA ZARARI YOKTUR

Bu mit esas olarak etik dışı davranışın yanlış olmasına karşın, topluma büyük bir zarar vermediği görüşüne dayanır. Evet, etik dışı davranışlar doğru değildir ama o kadar da kötü değildir. Birkaç kişiye zararı olsa da topluma zararı olmayacaktır. Hatta toplum için bazen dolaylı yararları da olabilir. Özellikle ekonomik büyüme için bazen etik dışılık fayda bile yaratabilir. Yolsuzluk, suiistimaller ve rüşvet gibi etik dışı davranışlar ile elde edilen para çoğu zaman ekonomiye geri dönmekte ve bir canlılık yaratmaktadır. Hiç olmazsa insanların yaralanmasına veya hayatlarını kaybetmesine sebep olan diğer suçlar gibi çok ciddi sonuçları olmamaktadır.

İşte bu mit kelimenin tam anlamıyla en tehlikeli mitlerdendir. Hiçbir doğruluk payı olmadığı gibi etik dışı davranışların rasyonalizasyonuna neden olmaktadır.

Üstelik etik dışı davranışlar hem doğrudan hem de dolaylı olarak hayat kayıplarına veya yaralanmalara sebep olabilmektedir. Yolsuzluğun yoğun olduğu ülkelerde çoğu zaman diğer hizmetler aksadığı için ülkeler her türlü felakete karşı savunmasız hale gelmektedir. Mesela yolsuzluğun fazla olduğu bir ülkede Çevre Bakanlığı’na verilen bir rüşvet ile bir fabrika gereken önlemleri almaktan kendini kurtarabilir ama sonrasında yaşanan bir çevre felaketi ile onlarca kişinin zarar görmesine sebep olunabilir.

Aynı şekilde bu yaklaşımı, depremlerde meydana gelen bina yıkımları için de kullanabiliriz. Birçok depremde ölü ve yaralı sayısının artmasında; binalarda kullanılan betonun kalitesizliği, zemin analizinin iyi yapılmaması ile kolon ve kirişlerin yeterli tasarlanmaması gibi sebeplerin rol oynadığı biliniyor. Peki bu eksikliklere rağmen bu binalar nasıl yapılabilmiş? Cevap belli: Yolsuzluk. İşte yolsuzluğun binlerce insanın hayatını etkileyebileceğinin en gerçek göstergelerinden biri daha.

 

ROMA’DA ROMALILAR GİBİ DAVRANILIR

Her zaman duyduğumuz bir mazerettir: “Ya, bizim sektörde işler böyle yürüyor”. Bu mite tutunan insanlar, etik dışı davranışa karşı koymayı akıntıya karşı yüzmek gibi manasız bulur. Eğer belirli bir bağlamda ya da ülkede etik dışı davranış norm ise, kesinlikle işin yapılma yolu olarak kabul edilmesi gerekir. Etik dışılığın hâkim olduğu çevrede bir kişinin çabaları nasıl etik bir fark yaratabilir? Öyleyse, eğer onları yenemiyorsanız, onlara katılın. Ya da “Roma’da iken, Romalıların yaptığı gibi yapın”.

İlk bakışta kulağa çok da aykırı gelmese de bu mitin daha derin bir çözümleme ile büyük bir hataya düştüğü ortaya çıkar.

Bireylerin grup baskısına yatkın oldukları iyi bilinen bir olgudur. Bu nedenle kabul edilemez davranışlara girişmek çevrede aynı şeyi yapan başkaları olduğu zaman daha kolaydır. Grup baskısının anlaşılabilir olması onu bağışlanabilir kılmaz. Genç bir insanın akran baskısının etkisi altında bir suç işlemesi psikolojik bir bakış açısından anlaşılabilir ama bu fiili, etik olarak daha kabul edilebilir kılmaz. Başkaları ile birlikte etik dışı davranışa yönelmeniz, eylemlerinizin etik dışılığı için hiçbir özür sağlamaz.

Etik dışı davranışları salt yaygın oldukları için kabul etmeye başladığımız zaman, neyin kabul edilebilir olduğuna ilişkin yargılarda bulunma yeteneğimizi de terk ederiz.

ÖNEMLİ OLAN TEK ŞEY KÂR-ZARAR SATIRIDIR

Bu mite göre, bir şirket sadece tek bir şey ile ilgilenir: Kâr. Hesaplarınızda kâr ya da zararı belirten en son satır iş dünyasında başarılı olup olmadığınızın tek ölçüsüdür. Bu satır üzerinde olumlu etkisi olan her şeyin arkasından gidilmeli ve dikkati ondan saptıran her şey bir yana atılmalıdır.

Şirketlerin faaliyetini sürdürebilmek için kârlı olması gerektiği elbette doğrudur. Bununla birlikte, kârın işletmeye temel olduğunu kabul etme ve kârın iş yapmada önemli tek şey olduğu savı arasında büyük bir ayrım vardır. Bir şeyin temel olduğunu söylemek, onun önemli olan tek şey olması demek değildir. Örneğin yaşamak için oksijene ihtiyacım var demek, oksijenin benim için önemli olan tek şey olması demek değildir. “Oksijen olmaksızın ölürüm” ama bu demek değildir ki oksijen tek yaşam kaynağıdır.

Benzer olarak işi sürdürmek için kâr gereksinimi otomatik olarak kâr etmenin işletmenin tek amacı olması demek değildir. Meşru bir şirket olarak çalışmak için bir şirketin hiç olmazsa topluma zararlı olma- yan ürünler ya da hizmetler sağlaması gerekir. Şirket ve toplum arasındaki bu etik ilişkiye sık sık bir şirketin “faaliyet izni / license to operate” olarak değinilir. Faaliyet izni toplum tarafından bir şirkete faaliyette bulunması ve kâr etmesi için izin verildiği ama topluma zarar vermemesi koşulu üzerine verildiği biçimindeki gizli bir anlaşmayı belirtir. Dolayısıyla iş dünyasında önemli olan tek şeyin kâr-zarar satırı olduğu miti tamamıyla doğru değildir.

Bir şirket ve paydaşları arasındaki karmaşık ilişkileri sürdürmede etiğin rolü, çalışanlardan saygı, kendini adama ve yaratıcılık elde etmede etiğin rolü ve ayrıca bir işletmenin itibarını koruma ve artırmada etiğin hayati rolü etik ve finansal başarı arasındaki bir halka  için  güçlü bir kanıt oluşturur. Öyleyse kâr-zarar satırı adına etiği iş dünyasından silmenin bir anlamı yoktur.

Mitler, her zaman yol göstermez, onlar toplumun genel geçer düşünceleridir sadece. Onları anlamak ve yeni yollar bulmak gerekir, geleceğin mitlerini yaratmak için…

Makalelerdeki görüş ve yorumlar yazar veya yazarlara ait olup , Etik ve İtibar Derneği’nin konu ile ilgili düşüncelerini yansıtmamaktadır.

Değişen Dünyada Kurumsal Yönetimin Değişmeyen Dişlileri: Etik Ve Uyum

Akıl almaz bir hızla sürekli değişen iş dünyasının belki de değişmeyen en kritik gerçekleri “iş etiği, uyum ve dürüstlük”, kurumsal yönetim uygulamalarının tam merkezinde yer alıyor. Değişime bu kadar ayak uydurmamız gerektiğini düşünürken bizi bu konularda “muhafazakâr” yapan (veya yapması gereken) şey nedir?

Kurumsal yönetim (KY), bir kurumun tüm paydaşları ile olan ilişkilerinin, eşitlik, şeffaflık, hesap verebilirlik ve sorumluluk ilkeleri çerçevesinde yürütülmesini sağlayan bir yönetim biçimi. Çoğu zaman dilimizden hiç düşürmediğimiz bu yönetim şeklinin, kurumların geleceği için bir ihtiyaç olduğunun hepimiz farkındayız. Peki bu ihtiyacın nasıl ortaya çıktığını hiç düşündünüz mü? İhtiyacın nasıl oluştuğunu ve ne olduğunu anlamak, bu yönetim felsefesinin hayata geçirilmesinde  kullanılan ilkeleri ve araçları daha iyi anlamamıza yardımcı olurken, aynı zamanda içinde bulunduğumuz coğrafyada en sık karşılan hastalık olan “mış” gibi yapmanın aslında uzun vadede kurumlara hiçbir fayda sağlamayacağını da gösterir.

Kısaca kurumsal yönetim ihtiyacının nasıl doğduğunu hatırlayalım. Şirketler büyüdü, tek ortaklı yapılardan çok ortaklı yapılara geçti ve sermaye büyüdü. Şirketler büyüdükçe çalışanları, müşterileri, tedarikçileri, çalıştığı bankalar ve hesap verdiği kanun koyucuların sayısı arttı. Şirketin sahipleri arttıkça, diğer bir deyişle mülkiyet yapısı dağıldıkça, bir problem ortaya çıkmaya başladı. Zira şirketin sahipleri ile yönetenlerin (yani kontrol edenlerin) artık aynı kişiler olması imkansızlaşmaya ve gerçekte şirketin sahibi olmasa da geniş yetkilere sahip, bir anlamda “patron” gibi hareket eden bir güç ortaya çıkmaya başladı: “CEO”. Bu bir nefeste anlattığım durum tabii ki uzun bir zaman diliminde, farklı kültürlerde ve coğrafyalarda farklı şekillerde gelişti ve gelişmeye devam ediyor.

Bir tarafta şirketin sahipleri ile sayıları artan diğer menfaat sahipleri, bir tarafta ise şirketi yöneten ve şirketle ilgili her türlü bilgiye sahip olan başka bir taraf ortaya çıktı. Bu asimetrik bilgi avantajının menfaat sahipleri aleyhine kullanılmaması için mekanizmalara ihtiyaç vardı. İşte bu değişim yavaş yavaş kurumsal yönetimin ana kolonları olan, şeffaflık, hesap verebilirlik, sorumluluk ve adillik kavramlarının tetikleyicisi oldu ve kendi araçlarını yaratmaya başladı.

Olayın bir boyutu böyleyken diğer bir boyutundan da bahsetmek gerekiyor. O da mülkiyet yapısının dağılmadığı ancak bazı nedenler ile hakim ortağın yanında küçük ortakların olduğu şirketler. Bahsettiğimiz ilk durum sermayenin derinleştiği büyük ve uluslararası şirketlerde kendini gösterirken, diğer durum ise bizlerin yabancı olmadığı, genelde aile üyelerinin azlık hakkına sahip olduğu ve hakim bir ortak tarafından yönetilen patron şirketlerinde kendini göstermektedir.

İşte bu iki uç durum arasında bir skala düşünürseniz bir ucunda sahiplik ile kontrol ayrımını ve buna bağlı denetim riskini, diğer ucunda ise hakim ortağın yoğun kontrolü neticesinde azlık haklarının ihlali riskinin ortaya çıktığını söyleyebiliriz.

Bahsi geçen skalanın tümünde şiddeti ve zorlukları değişse de sahiplik ve yönetimden kaynaklanacak sorunların muhtemel olduğunun farkında mısınız? Bu muhtemel sorunların ilacı kurumsal yönetim ilkelerinin “orantılı” bir şekilde uygulanmasıdır. Ancak sizce bu sorunun kökeninde ne var? Sorunun cevabının bu makalenin içinde saklı olduğunu söyleyerek, OECD’nin KY ilkelerinde “etik ve uyum”a ilişkin neler söylenmiş, kısaca göz atalım:

Yönetim kurulunun yüksek etik standartları uygulaması ve tüm tarafların menfaatlerini gözetmesi

Yönetim kurulu, sadece kendi eylemleri ile değil aynı zamanda kilit yöneticilerin görevlendirilmesi ve gözetimiyle genel olarak şirket yönetiminde etik ortamın yaratılmasında önemli bir rol oynamaktadır. Yüksek etik standartları, sadece günlük faaliyetlerde değil aynı zamanda uzun vadeli taahhütlere ilişkin olarak da şirketin uzun dönemde menfaatine olup şirketi daha muteber ve güvenilir hale getirmektedir. Yönetim kurulunun amaçlarının daha açık ve işlevsel olması için, “etik davranış kurallarına” dayanan şirket kurallarının geliştirilmesi ve bu kuralların tüm şirkete bildirilmesi faydalıdır.

Etik davranış kuralları şirketlerde çelişkili konularda iş kararlarıyla ilgili muhakemenin yapılabilmesine ilişkin bir çerçeve oluşturur. Etik davranış kuralları asgari düzeyde şahsi menfaatlerle şirket menfaatlerinin kesiştiği noktalarda nasıl davranılacağına ilişkin açık sınırlandırmalar koymalıdır. “Kanunlara uyum” her şirket için bir zorunluluk ve kırmızı çizgi iken, “etik davranış kuralları” ile şirketlerde, bu çizginin ötesine geçen dürüst iş yapma kültürünün teşvik edildiği bir ortamın oluşturulması amaçlanmaktadır.

İhbar mekanizması ve misilleme yapmama politikaları

Etik ve yasal olmayan uygulamalar sadece şirketin menfaat sahiplerinin haklarını ihlal etmez, aynı zamanda şirkete ve ortaklarına itibar yönünden zarar verir ve beklenmedik finansal yükümlülükler ortaya çıkarabilir. Bu nedenle ihbar mekanizması ve misilleme yapmama politikaları oluşturulmalıdır.

Şirket çalışanları ve diğer tüm menfaat sahiplerinin karşılaştıkları etik veya yasal olmayan uygulamaları özgür ve kolay bir şekilde şirket yönetim kuruluna ve/veya ilgili kamu kuruluşuna bildirmelerini sağlayacak bir ortam oluşturulmalıdır.

Etik açıklama (disclosure) uygulamaları ve şeffaflık

Gerçek şeffaflığı teşvik eden güçlü bir açıklama politikası, şirketlerin ortakları ve menfaat sahipleri tarafından izlenebilmesinin kritik bir unsurudur. Maksatlı bir şekilde yetersiz, zayıf ve şeffaf olmayan açıklamalar, etik olmayan davranışlara ve bunun sonucunda piyasada güven kaybına ve hem şirket hem de tüm piyasada büyük maliyetlerin ortaya çıkmasına neden olabilir.

İş etiğine ilişkin uygulamaların açıklanması

Şirketler ticari amaçlarına ek olarak, iş etiği, çevresel ve şirket için önemli olması halinde sosyal meseleler, insan hakları ve diğer kamu politikası taahhütleriyle ilgili politika ve performanslarını kamuya açıklamaya teşvik edilmektedir. Bu gibi bilgiler bazı yatırımcılar ve menfaat sahipleri için şirketler ve içinde bulundukları iş çevresi arasındaki ilişkiyi değerlendirmeleri açısından önemlidir.

Çıkar çatışmaları

KY ilkelerinin sağlıklı uygulanabilmesi için çıkar çatışması alanlarının adil bir şekilde yönetilmesi ve açıklanması gerekmektedir. Çıkar çatışması riski birçok alanda kendini gösterebilir. Örneğin; grup şirketleri arasında yapılan işlemler çıkar çatışmalarından dolayı, özellikle de hakim ortaklı yapılarda suistimal edilmeye açık alanlardır. Burada önemli olan bu işlemlerin yasaklanması değil, doğası gereği çıkar çatılması riski taşıyan bu işlemlerin uygun bir şekilde yönetilmesi, gözetimi ve şeffaf bir şekilde açıklanmasıdır.

Yukarıda OECD KY ilkelerinde etik ve uyum konusunda belirtilen önemli hususlara değinmeye çalıştım.

Şimdi yukarıda bahsettiğim problemler ve zorluklar yumağı potansiyeli taşıyan skalaya dönelim. Kurumsal yönetim ilkeleri ve uygulamaları genel olarak şirketler hukuku, menkul kıymetler hukuku, muhasebe ve denetim standartları, iflas hukuku, sözleşme hukuku, iş hukuku ve vergi hukuku gibi çeşitli hukuki alanlardan etkilenmektedirler. Şirketlerin kurumsal yönetim uygulamaları ayrıca insan hakları ve çevre hukukundan da etkilenmektedir. Bu kanunlar farklı piyasalarda farklı etkiler altında sürekli değişim gösterirken ve tüm menfaat sahipleri bu kanunları anlayıp uyum sağlamaya çalışırken, KY ilkelerinin etik davranış kurallarına referans vermesi ve bu kuralların kanunlara uyumun ötesinde inisiyatifler olduğunu söylemesinin anlamı nedir?

Tüm menfaat sahipleri ile birlikte içinde yaşamak istediğimiz “iyi” bir iş ortamının tek anahtarı “güven”dir. Ticari başarılar güvenin yanında ancak kısa süreli mutluluklar olabilir. Güven, iş etiğinin önemsendiği “dürüst” iş yapılan ortamlarda oluşur ve kök salar. Dürüstlük bir şirket ile tüm menfaat sahiplerini birbirine bağlayan bir tutkal gibidir, eğer zedelenirse ilişkiler paramparça olur. Bir daha da kolay kolay yapışmaz.

Her şeyin akıl almaz bir hızla değiştiği, iş etiği ve dürüstlük adına iyi bir sınav vermediğimiz bu coğrafyada kurumsal yönetimle etik ve uyum kavramları ve uygulamaları hiç olmadığı kadar önemli bir hal almıştır.

İş etiğinin olmadığı bir ortamda kurumsal yönetim ilkelerini uygulamak sizce neye benzer?

 Yazar: Fikret Sebilcioğlu / Cerebra Muhasebe Denetim Danışmanlık Yönetici Ortağı

Makalelerdeki görüş ve yorumlar yazar veya yazarlara ait olup , Etik ve İtibar Derneği’nin konu ile ilgili düşüncelerini yansıtmamaktadır.

Veri İhlali Bağlamında Whistleblowing (Bilgi İfşası)

Günümüzde, medya ve sair kanallarda yayınlanan haberler ile tüzel kişiliklerde yaşanan yolsuzluk, çevre düzeninin korunmasına ilişkin kurallara aykırılıklar, veri ihlalleri ve birtakım kanun karşıtı eylemler toplumda büyük yankılar uyandırmaktadır. Organizasyon içerisinde yaşanan ihlal ve kanuna aykırılıkların açığa çıkarılması noktasında whistleblowing kavramı büyük önem arz etmektedir.

 

Whistleblowing (Bilgi ifşası)  teriminin tanımını yapmak gerekirse; kurum içerisinde yaşanan hukuka ve/veya etik değerlere uygun olmayan fiillerin, kurum içerisinde veya dışarısındaki kişilere zarar vermemesi adına ilgili fiiller hakkında bilgi sahibi kişiler -genellikle kurum bünyesindeki çalışanlar-  tarafından yetkili otoritelere bildirilmesidir. Organizasyon bünyesinde bilgi ifşasına sebebiyet veren yanlış uygulamalara; kamu sağlığına aykırı faaliyetler, vergi kaçakçılığı, kaçak işçi çalıştırma ve kişilere dair verilerin ihlali örnek olarak gösterilebilecektir.

 

Geçtiğimiz sene tüm dünyada büyük yankı uyandıran Facebook–Cambridge Analytica veri ihlali bu kapsamda önemli bir örnek oluşturmaktadır. 2018 yılında bilgi ifşacısı Christopher Wylie’nin açıklaması üzerine patlak veren skandalda; veri analiz şirketi olarak faaliyet gösteren Cambridge Analytica’nın Facebook’ta yer alan 50 milyon kullanıcıya ait kişisel verileri usulsüz bir şekilde kullandığı ortaya çıkmıştır. [1]

 

Cambridge Analytica ve benzer pek çok ihlal, bilgi ifşasının ne kadar önemli olduğunu gösterir niteliktedir. Zira kurum içerisinde yaşanan hukuka veya etik ilkelere aykırılıklar çoğu zaman yalnızca o organizasyonu etkilememekte toplum menfaatinde de birtakım zedelenmelere yol açmaktadır. Hal böyle olunca, bilgi ifşası hukuki güvenliğin sağlanması açısından çok önemli bir rol oynamakta fakat bilgi ifşacıları için de bir o kadar riskler taşımaktadır. Şöyle ki; organizasyon içerisinde gördüğü bir yanlışı söylemesi durumunda kişinin karşılaşabileceği maddi ve manevi yaptırımların caydırıcı bir rol oynayacağı aşikârdır. İş ilişkisinin sonlandırılması, işyerinde dışlanma ve bir şekilde kurum içerisinde “istenmeyen adam” ilan edilme bunların yalnızca birkaç örneği olarak sayılabilecektir. [2]

 

Buradan hareketle; organizasyonlar ve büyük ölçekte kişiler açısından şeffaflığın sağlanmasına hizmet eden “whistleblowing” kurumunun devletlerce regüle edilmesi önemli bir gereklilik haline gelmiştir. Zira bu yönde bir düzenlemenin varlığı bilgiyi ifşa eden kişiler açısından güvence yaratacağı gibi kurumlar açısından da hukuka ve etik kurallara uygun hareket etme kültürünün yerleşmesini sağlayacaktır.

 

Bu bağlamda; bilgi ifşacılarının nasıl korunacağına ilişkin düzenlemeler içeren geçici anlaşma, 12 Mart 2019 tarihinde Avrupa Parlamentosu ve Avrupa Birliği üyeleri tarafından imzalanmıştır. Anlaşma henüz resmi olarak onaylanmamış olsa dahi söz konusu husus bakımından büyük önem arz etmektedir.  Getirilen düzenleme ile whistleblowing sistemine ilişkin süreçler belirli bir standart dâhilinde incelenmiş ve bilgi ifşacılarına yönelik korumalar sağlanmıştır. Avrupa Komisyonunun kabul ettiği yenilikler arasında; kurum bünyesinde açık bir raporlama sisteminin oluşturulması, güvenli raporlama kanallarının oluşturulması ( öncelikle bilginin kurum içerisinde raporlanabilmesi gibi) ve organizasyon içerisinde dışlanma, misillemeye maruz kalma vb. davranışlara yönelik korumaların getirilmesi sayılabilecektir. [3]

Türkiye’de konu hakkında henüz bir düzenleme olmamakla birlikte bilgi ifşasına konu olayların her geçen gün artması sebebiyle regülasyonların yapılması kaçınılmaz bir hal almaktadır. Özellikle de 7 Nisan 2016 tarihinde tüm şirketlerin gündemine yerleşen Kişisel Verilerin Korunması Kanunu’nun (KVKK) varlığı bu açıdan önemli görülmektedir. Getirilen bu düzenleme ile birlikte şirketler için yepyeni bir sorumluluk alanı yaratılmış ve artık kurum bünyesinde kişiye dair verilerin nasıl muhafaza edileceği, kimlere aktarılabileceği, nasıl imha edileceği ve ilgili veriler kapsamında bir ihlal yaşanması durumunda şirket içerisinde kırmızı alarm durumunun nasıl işletileceğine kadar pek çok sürecin sınırları çizilmiştir.

 

KVKK düzenlemiş olduğu 11.maddesiyle verisi işlenen gerçek kişilere organizasyona karşı birtakım taleplerde bulunma hakkı tanımış olsa da Kanun ve alt düzenlemelerinin getirdiği yükümlülüklerin veriyi işleyen[4] Kurum bünyesinde de doğru bir şekilde yerine getirilip getirilmediği noktasında bilgi ifşası önemli bir hale gelecektir. Birkaç örnek üzerinden izah etmek gerekirse; KVKK 4.maddesinde kişisel verilerin işlenmesi esnasında uyulması gereken ilkeleri saymış olup “veri minimizasyonu” [5]bunlardan biri olarak düzenlenmiştir. İşbu ilke uyarınca organizasyon kapsamında işlenen verilerin sadece gerekli olduğu ölçüde kullanılması esastır. Aynı şekilde Kanun veri güvenliğinin sağlanması amacıyla kurum bünyesinde idari ve/veya teknik her türlü tedbirin alınması gerektiğini belirtmiş [6] ve verinin işlenmesinde bir menfaatin kalmaması durumunda da Kanun’da öngörülen imha metotlarından biri ile imhanın gerçekleştirilmesini emretmiştir. [7]Sayılan bu temel yükümlülüklere organizasyon bünyesinde ne denli uyulup uyulmadığı noktasında ise “whistleblowing” kurumu önem arz etmektedir. Şöyle ki kurum bünyesinde işlenen verilerin gerçekten de minimize edilerek kullanılıp kullanılmadığı ya da gerekli güvenlik önlemlerinin alınıp alınmadığı konusunda en doğru bilgiye sahip kişi bizzat organizasyonun içerisinde yer alan kişi olacaktır.

 

KVK Kurulu’nun 24.01.2019 tarihinde veri ihlaline istinaden işletilecek süreci belirlediği kararı bu noktada büyük önem taşımaktadır. [8]Şöyle ki; organizasyon bünyesinde bir veri ihlali yaşanması durumunda şirket bu durumu öğrendiği andan itibaren en geç 72 saat içerisinde Kurul’a bildirmekle yükümlü kılınmıştır. Kurulun da yaşanan bu ihlali kendi resmi internet sitesinde veya başka bir yöntem ile ilan etme hakkı KVKK’da düzenlenmiş olup [9]şu ana kadar tüzel kişiliklerde yaşanan pek çok ihlalin KVK Kurumuna ait resmi web sitesinde ifşa edildiği görülmektedir. Hal böyle olunca organizasyonlar için şöyle bir ikilem ortaya çıkmaktadır; yaşanan ihlalin kanuni yükümlülük çerçevesinde bildirilmesi ya da internet veya sair platformlarda ifşa edilip ticari itibarın zedelenmesi.

 

Bu kapsamda şirketlerin kendi içerisinde bilgi ifşasına ilişkin politika ve prosedürleri belirlemeleri büyük önem arz etmektedir. Zira bu sayede kurum içerisinde yaşanan bir usulsüzlük, ihlal vb. hallerde organizasyon kendiliğinden harekete geçecek ve bir nevi kurum içerisinde bir denetim mekanizması oluşturulacaktır.

 

Sonuç olarak; gelişmekte olan teknoloji ve yönetim biçimleri iş yapış şekillerini büyük ölçüde etkilemekte olup izlenmesi gereken farklı davranış modellerinden birisi de hiç kuşkusuz “whistleblowing” dir. Ülkemizde bu kapsamda henüz bir düzenleme mevcut olmasa da Avrupa Birliği bünyesinde kabul edilen bu kavram tüm dünya açısından önem arz etmekte ve zamanla organizasyonlar bünyesindeki süreçlere de eklenmesi beklenmektedir.

 

 

KAYNAKÇA

1-https://www.theguardian.com/news/2018/mar/17/cambridge-analytica-facebook-influence-us-election

2-http://dergipark.gov.tr/download/article-file/403128, Sayfa 127

3-http://europa.eu/rapid/press-release_IP-19-1604_en.htm

4-Kişisel Verilerin Korunması Kanunu Md.3 /1/ (e) “Kişisel verilerin işlenmesi: Kişisel verilerin tamamen veya kısmen otomatik olan ya da herhangi bir veri kayıt sisteminin parçası olmak kaydıyla otomatik olmayan yollarla elde edilmesi, kaydedilmesi, depolanması, muhafaza edilmesi, değiştirilmesi, yeniden düzenlenmesi, açıklanması, aktarılması, devralınması, elde edilebilir hâle getirilmesi, sınıflandırılması ya da kullanılmasının engellenmesi gibi veriler üzerinde gerçekleştirilen her türlü işlemi,”

5-Kişisel Verilerin Korunması Kanunu, Md.4/1 / (ç) bendinde yer alan işlendikleri, amaçla bağlantılı, sınırlı ve ölçülü olma ilkesi

6-Kişisel Verilerin Korunması Kanunu, Md.12/1/( c) “Veri sorumlusu, kişisel verilerin muhafazasını sağlamak, amacıyla uygun güvenlik düzeyini temin etmeye yönelik gerekli her türlü teknik ve idari tedbirleri almak zorundadır”

7-https://www.kvkk.gov.tr/SharedFolderServer/CMSFiles/bc1cb353-ef85-4e58-bb99-3bba31258508.pdf

8-  https://www.kvkk.gov.tr/Icerik/5362/Veri-Ihlali-Bildirimi

9-  Kişisel Verilerin Korunması Kanunu, Md.12/5 “…Kurul, gerekmesi hâlinde bu durumu, kendi internet sitesinde ya da uygun göreceği başka bir yöntemle ilan edebilir.”

[1] https://www.theguardian.com/news/2018/mar/17/cambridge-analytica-facebook-influence-us-election
[2] http://dergipark.gov.tr/download/article-file/403128, Sayfa 127
[3] http://europa.eu/rapid/press-release_IP-19-1604_en.htm
[4]Kişisel Verilerin Korunması Kanunu Md.3 /1/ (e) “Kişisel verilerin işlenmesi: Kişisel verilerin tamamen veya kısmen otomatik olan ya da herhangi bir veri kayıt sisteminin parçası olmak kaydıyla otomatik olmayan yollarla elde edilmesi, kaydedilmesi, depolanması, muhafaza edilmesi, değiştirilmesi, yeniden düzenlenmesi, açıklanması, aktarılması, devralınması, elde edilebilir hâle getirilmesi, sınıflandırılması ya da kullanılmasının engellenmesi gibi veriler üzerinde gerçekleştirilen her türlü işlemi,”
[5] Kişisel Verilerin Korunması Kanunu, Md.4/1 / (ç) bendinde yer alan işlendikleri, amaçla bağlantılı, sınırlı ve ölçülü olma ilkesi
[6] Kişisel Verilerin Korunması Kanunu, Md.12/1/( c) “Veri sorumlusu, kişisel verilerin muhafazasını sağlamak, amacıyla uygun güvenlik düzeyini temin etmeye yönelik gerekli her türlü teknik ve idari tedbirleri almak zorundadır”
[7] https://www.kvkk.gov.tr/SharedFolderServer/CMSFiles/bc1cb353-ef85-4e58-bb99-3bba31258508.pdf
[8] https://www.kvkk.gov.tr/Icerik/5362/Veri-Ihlali-Bildirimi
[9] Kişisel Verilerin Korunması Kanunu, Md.12/5 “…Kurul, gerekmesi hâlinde bu durumu, kendi internet sitesinde ya da uygun göreceği başka bir yöntemle ilan edebili

Rekabet Hukukunda Farklı Bir Bakış Açısı: Üçüncü Taraf Risklerinin Farkında Mısınız?

Temel yapı ve unsurları itibariyle ülkemizde tesis edilmiş olan piyasa ekonomisi sistemi, piyasada yer alan oyuncular tarafından sergilenen davranışların piyasa dinamiklerine dayalı olarak şekillenmesi gerektiğini kabul etmektedir. Bu çerçevede; arz ve talep miktarının belirlenmesi, piyasaya sunulan ürünlere ilişkin fiyatların oluşumu gibi temel ekonomik unsurların piyasalar tarafından belirlenmesi esastır. Ancak piyasa ekonomisinin işlerliğinin tesis edilmesi ve bu durumun sürekliliğinin sağlanması ancak piyasada etkin bir rekabetin sağlanmasıyla gerçekleşebilecektir.

Ülkemizde uygulanmakta olan serbest piyasa modelinin etkin bir şekilde işlerliğinin sağlanması ve sürdürülmesi amacı doğrultusunda, 1994 yılında 4054 sayılı Rekabetin Korunması Hakkında Kanun (“Rekabet Kanunu”) yürürlüğe girmiş, bunu takip eden 1997 yılında ise Rekabet Kurumu teşkilatlanmasını tamamlayarak faaliyete geçmiştir. Türkiye piyasalarının Rekabet Kanunu’nun yürürlüğe girmesiyle tanıştığı rekabet kurallarıyla temelde hedeflenenin “rekabet sürecinin veya serbest rekabetin muhafazası” veya “etkin rekabetin korunması” olduğu ifade edilmektedir. Etkin rekabetin tesis edilmesiyle birlikte piyasalarda ekonomik verimliliğin artması ve genel refahın bu süreçten olumlu etkilenmesinin beklendiği Rekabet Kanunu’nun Genel Gerekçe’sinde açıkça ifade edilmektedir.

Rekabet hukukunda 20 yılı aşkın uygulama sonucu gelinen noktada, Türkiye piyasalarında faaliyet gösteren teşebbüslerin rekabet kurallarına dair bilinç seviyesi artmış ve rekabet kurallarına uyum şirketlerin kurumsal kimliğinin önemli bir unsuru haline gelmiştir. Ancak Rekabet Kurulu’nca açılan soruşturmaların sayısı ve teşebbüslere verilen cezaların geçen yıllarla birlikte artış trendinde olduğu dikkate alındığında, rekabet kurallarına tam uyum hedefinin hala piyasa oyuncuları bakımından zorlu bir süreci beraberinde getirdiği görülmektedir.

Türkiye piyasalarında faaliyet gösteren şirketler rekabet kurallarına uyum bakımından her geçen gün daha çok tecrübe edinerek kurumsal kimlik ve kültürlerini bu çerçevede şekillendirmektedir. Ancak her geçen gün gelişen ve daha girift konseptleri konu edinen Türk rekabet hukuku uygulaması, piyasa oyuncularının davranışlarını ve kurumsal yönetim planlarını sürekli olarak gözden geçirmelerini ve güncel uygulama ile uyumlaştırmalarını gerektirmektedir. Bu doğrultuda, yalnızca üretim veya dağıtım zincirinin farklı seviyelerinde faaliyet gösteren oyuncular arasındaki ilişkileri veya birbirine rakip teşebbüslerin etkileşimlerini odak noktasına alan bir anlayış rekabet kurallarına uyum hedefine ulaşmak bakımından her zaman yeterli olmamaktadır.

Bu noktada, ticari hayat akışında şirketlerin ilişki kurduğu üçüncü tarafların rekabet kurallarına aykırı uygulama ve davranışlarının, şirketler nezdinde herhangi bir idari yaptırım riskine sebep olup olmayacağı sorusunun cevaplandırılması gerekmektedir. Ayrıca, üçüncü taraf teşebbüsler tarafından ortaya konulan davranışların şirketlerin itibarını etkileme ihtimali de yatırımcı ve tüketici ilişkileri özelinde öne çıkmaktadır.

Rekabet Kurulu uygulaması üçüncü taraf risk yönetiminin önemini ortaya koyan pek çok örnek sunmaktadır. Örneğin, Çorum Yapı Denetim Kararı[1] rekabeti kısıtlayıcı bir anlaşma tarafı olmayan ve söz konusu anlaşma tarafı şirketler ile aynı piyasada dahi faaliyet göstermeyen bir teşebbüsün, anlaşma tarafı teşebbüslere sağladığı hizmet nedeniyle rekabet hukuku çerçevesinde sorumluluğunun doğabileceğini ortaya koymaktadır. Anılan karar kapsamında Rekabet Kurulu yapı denetim piyasasında faaliyet gösteren teşebbüsler arasında fiyatların belirlenmesine ve müşterilerin paylaşımına yönelik bir anlaşma bulunduğunu tespit etmiş ve anlaşmanın hayata geçirilmesini kolaylaştırdığı gerekçesiyle anılan teşebbüsler ile aynı pazarda faaliyet göstermeyen üçüncü taraf hizmet sağlayıcı firmayı da inceleme konusu davranışlardan sorumlu tutmuştur.

Benzer şekilde, mehaz Avrupa Birliği uygulamasında da hizmet sağlayıcısı üçüncü tarafların hizmet alan şirket adına gerçekleştirdikleri davranışlardan doğan sorumluluk irdelenmekte ve bu hususta belirli kriterler geliştirilmeye çalışılmaktadır. Örneğin, VM Remonts Kararı’nda[2],  hizmet sağlayıcısının, hizmet alan teşebbüsün bilgisi veya izni dışında gerçekleştirdiği rekabeti kısıtlayıcı davranış nedeniyle hizmet alan teşebbüsün sorumluluğunun doğup doğmayacağı hususu tartışılmaktadır. Karar kapsamında, bir ihale için teklif belgesinin hazırlanması konusunda üçüncü taraf bir teşebbüsten hizmet alan şirketin, anılan teklif belgesinin rakipler ile koordinasyon doğuracak biçimde hazırlanması halinde rekabeti kısıtlayıcı davranıştan sorumlu olup olmadığı konusu irdelenmektedir. Ön karar usulü çerçevesinde Avrupa Birliği Adalet Divanı nezdinde incelenen olayda, aşağıda sıralanan kriterlerin sağlanması halinde hizmet alan teşebbüsün hizmet sağlayıcı ile birlikte rekabeti kısıtlayıcı davranıştan sorumlu olacağı ifade edilmektedir:

  • Hizmet sağlayıcının, hizmet alan teşebbüsün kontrolü veya yönlendirmesi ile hareket etmesi,
  • Hizmet alan teşebbüsün; rakiplerinin ve hizmet sağlayıcının rekabet karşıtı amaçlarının farkında olması ve kendi eylemleri ile bu amaçlara katkıda bulunmayı amaçlaması,
  • Hizmet alan teşebbüsün; rakiplerinin ve hizmet sağlayıcının rekabet karşıtı faaliyetlerinin sonuçlarını makul olarak öngörebilmesi ve buna bağlı olarak doğabilecek riskleri kabullenmeye hazır olması.

Yukarıdaki açıklamalarımıza ek olarak, teknolojinin gelişimiyle birlikte yaygınlaşan çevrimiçi ticaret ortamı, piyasa oyuncularının geleneksel dağıtım kanallarından farklı bir rekabet ortamına ayak uydurmasını gerektirmektedir. Tüketicilerin özellikle perakendecilik alanında çevrimiçi platformlar üzerinden alım yapmaya artan bir yönelim sergilemesi, geleneksel dağıtım kanalları aracılığıyla faaliyet göstermekte olan piyasa oyuncularının, anılan yeni iş modeli bakımından hâkim olacak rekabet kurallarına da adapte olmasını gerektirmektedir.

Çevrimiçi platformlar aracılığıyla gerçekleştirilen ticari faaliyetler bakımından öne çıkan en belirgin rekabetçi endişe zımni danışıklılık ihtimalinin yüksek olmasıdır. Zira çevrimiçi platformlar pek çok rakip satıcının bir araya geldiği ve anılan satıcıların birbirlerinin fiyat uygulamalarını anlık olarak görebildiği bir piyasa ortamı yaratmaktadır. Rakip teşebbüslerin zımni bir danışıklılık içerisinde birbirlerinin rekabetçi davranışlarını koordine etmesi, yalnızca fiyat uygulamalarının piyasadaki şeffaflık sayesinde takip edilebilmesinden kaynaklanmamaktadır. Nitekim, çevrimiçi satışlar bakımından kullanılabilen algoritmalar da piyasa oyuncularının fiyatlarını birbirleriyle koordine etmesine imkân tanımaktadır.

Örneğin, Amazon, sahip olduğu çevrimiçi platform üzerinde kendi satış yapmakta, bunun yanı sıra platform üzerinden satış yapmak isteyen üçüncü taraf teşebbüslerin – bu teşebbüsler Amazon tarafından “vendor” olarak isimlendirilmektedir – platform üzerinden satış yapmasına imkân tanımaktadır.  Bununla birlikte Amazon; üzerinden satış yapan teşebbüslerin, rakiplerine ait fiyatları anlık olarak takip etmelerini mümkün kılmaktadır. Amazon tarafından “Match Low Price” olarak adlandırılan bu özellik, Amazon’a ait platform üzerinden satış yapan üçüncü taraf satıcıların satmakta olduğu ürünler ile benzer ve platform üzerinden satış yapan diğer satıcılar tarafından sunulan ürünlere ilişkin fiyatların takip edilmesine imkân tanımaktadır. Anılan özellik sayesinde platform üzerinde faaliyet gösteren satıcılar fiyatlarını, daha ucuza satış yapan rakip sağlayıcı fiyatlarıyla eşleştirebilmektedir[3].

Çevrimiçi platformlar üzerinden satış yapan teşebbüslerin birbirlerinin fiyatlama kararlarını kolaylıkla takip edebilmesine imkân sağlayan platform özellikleri ve algoritma gibi vasıtalar, çevrimiçi platformlar üzerinden yapılan satışlar bakımından fiyat, arz gibi rekabetçi parametrelere ilişkin rekabeti kısıtlayıcı anlaşmaların yaygınlaşması ihtimalinden kaynaklanan endişeleri artırmaktadır.

Bu çerçevede bir örnek vermek gerekirse, ABD’de Kuzey Kaliforniya Bölge Mahkemesi tarafından verilen David Topkins Kararı’na[4] konu olayda; birbirine rakip teşebbüsler tarafından gerçekleştirilen rekabeti kısıtlayıcı anlaşmanın, bir algoritma vasıtasıyla hayata geçirildiği görülmektedir. İlgili kararda, Amazon üzerinden poster satışı gerçekleştiren firmaların, poster fiyatlarını kullandıkları algoritma aracılığıyla belirli bir seviyede belirledikleri tespit edilmiştir. Kuzey Kaliforniya Bölge Mahkemesi söz konusu davranışın rekabet kurallarına aykırı olduğu kanaatine varmıştır.

Benzer bir davranış, Litvanya Yüksek İdare Mahkemesi’nin talebi üzerine, Avrupa Birliği Adalet Divanı’nın ön karar usulü çerçevesinde vermiş olduğu Eturas Kararı’nda[5] ele alınmaktadır. İlgili kararda, çevrimiçi bir platform üzerinden yapılan satış koşullarının rakip teşebbüsler arasında gerçekleştirilen bir anlaşma çerçevesinde tespit edilmesi inceleme konusu olmuştur.

Karar kapsamında incelemeye tabi tutulan Eturas, seyahat acentelerinin, sahip olduğu platform üzerinden çevrimiçi rezervasyon hizmetleri sağlamasına imkân tanımaktadır. Bu çerçevede, müşteriler seyahat acenteleri tarafından sunulan hizmetleri Eturas’a ait çevrimiçi platform üzerinden görüntüleyebilmekte ve bu hizmetler arasından bir tercih yaparak rezervasyon gerçekleştirebilmektedir.

Eturas, platform üzerinden satış gerçekleştiren seyahat acentelerinin yorumları doğrultusunda, seyahat acentelerinin müşterilerine uygulayabileceği komisyon oranlarını belirli bir aralıkta sabitleme kararı almıştır. Ek olarak, Eturas’ın komisyon oranlarını sabitlemeden önce platformdan yararlanan seyahat acentelerine konuyla ilgili bilgilendirme mesajı gönderdiği tespit edilmiştir. İnceleme konusu acentelerden bazılarının Eturas tarafından gönderilen bilgilendirme mesajını okumamış olması nedeniyle uygulamadan haberdar olmadığını ve bu nedenle rekabeti kısıtlayıcı anlaşmanın tarafı olamayacağını ileri sürdüğü görülmektedir.

Bunun üzerine temyiz incelemesi gerçekleştiren Litvanya Yüksek İdare Mahkemesi, seyahat acentelerinin Eturas tarafından gönderilen bilgilendirme mesajından haberdar olup olmadıklarını ve söz konusu karardan haberdar iseler karara itiraz edip etmediklerini incelemiştir. İnceleme neticesinde mahkeme, seyahat acentelerini:

  • Eturas’ın ıskontolara ilişkin kısıtlamalarından haberdar olan ve bu uygulamaya itiraz etmeyen teşebbüsler,
  • Kısıtlamadan haberdar olan ancak söz konusu uygulamaya itiraz eden teşebbüsler ve
  • Kısıtlamadan haberdar olduğuna ilişkin yeterli delil elde edilemeyen teşebbüsler

olarak üçe ayırmıştır.

Bu çerçevede mahkeme, ikinci ve üçüncü grup kapsamında yer alan teşebbüslerin rekabet kurallarını ihlal etmediği gerekçesiyle, anılan teşebbüslere uygulanan para cezasının kaldırılmasına hükmetmiştir. Buna karşılık; ilk grupta yer alan teşebbüslerin ve Eturas’ın rekabeti kısıtlayıcı davranış içerisinde bulunduğu tespit edilmiş ve Litvanya Rekabet Otoritesi’nin anılan teşebbüsler hakkında ortaya koymuş olduğu değerlendirmeler hukuka uygun bulunmuştur.

Görüldüğü üzere gerek Türk rekabet hukuku uygulaması gerekse mehaz Avrupa Birliği uygulamasında üçüncü taraf teşebbüsler, bu teşebbüsler ile etkileşime giren şirketler bakımından rekabet hukuku anlamında sorumluluk doğurabilmektedir. Bu kapsamda, rekabet hukukuna tam uyum hedefine, üçüncü taraf teşebbüsler bakımından doğan riskler de dahil olmak üzere tüm risk unsurlarının göz önünde bulundurulması halinde ulaşılabilecektir. Rekabet kurallarını kurumsal kültürlerinin bir parçası olarak gören teşebbüslerin uyum programları çerçevesinde üçüncü taraf risklerini tespit ederek, bunlara yönelik stratejiler geliştirmesi önem kazanmaktadır.

Yukarıda irdelenen hususların, Etik ve İtibar Derneği (“TEİD”) bünyesinde yer alan Üçüncü Taraf Risk Yönetimi Çalışma Grubu tarafından gerçekleştirilecek bir oturum kapsamında güncel ve geçmişe dair örnekler çerçevesinde ele alınması planlanmaktadır.

[1] Rekabet Kurulu’nun 02.12.2013 tarih ve 13-67/929-391 sayılı kararı.

[2] Avrupa Birliği Adalet Divanı, SIA ‘VM Remonts’ v Konkurences padome v SIA ‘Pārtikas kompānija’, Case C-542/14.

[3] Detaylı bilgi için lütfen bakınız: https://sellercentral.amazon.com/gp/help/external/200836360?language=en-US&ref=mpbc_200832850_cont_200836360 son erişim tarihi, 28.03.2019.

[4] United States District Court, Northern District of California, San Fransisco Division, United States of America v. David Topkins.

[5] CJEU, Eturas and others, C-74/14.

 

Yazar: Fırat Eğrilmez – ACTECON

Makalelerdeki görüş ve yorumlar yazar veya yazarlara ait olup , Etik ve İtibar Derneği’nin konu ile ilgili düşüncelerini yansıtmamaktadır.

Şüpheli İşlemler Kriterleri Işığında Müşterini Tanı

Şüpheli İşlemler Kriterleri Işığında Müşterini Tanı (Know Your Customer) Politikası ve Bankaların Uyum Görevlileri

I- GİRİŞ

T.C. Hazine ve Maliye Bakanlığı Mali Suçları Araştırma Kurulu (“MASAK”) ilgili mevzuatlara uygun bir biçimde yayınladığı rehberler ışığında, bankalar dâhil olmak üzere finansal piyasa aktörü olan tüm kurum ve kuruluşlara ve bu kuruluşlara gerçek veya tüzel kişi tarafından yatırılan, çekilen ve işleme sokulan para ve eşdeğerindeki maddi varlıkların suç gelirinin aklanmasının ve terör finansmanının önlenmesi amacıyla birtakım yükümlülükler yüklenmiştir. Bu yükümlülükler özellikle bankalar ve özel fon kuruluşları nezdinde mevzuata uyum çalışmaları yanında uyum görevlisi çalıştırılması zorunluluğu getirilmiştir. Bu çalışmada şüpheli işlemlerin neyi kapsadığı, bankaların şüpheli işlem tanımını, uyum görevlilerinin kimler olabileceği ile yetki ve sorumluluklarıyla genel olarak bir bankanın şüpheli işlemler ve müşterini tanı – know your customer – politikasını inceleyeceğim.

II- İLGİLİ MEVZUAT

1- 5549 sayılı Suç Gelirlerinin Aklanmasının Önlenmesi Hakkında Kanun

2- Suç Gelirlerinin Aklanmasının ve Terörün Finansmanın Önlenmesine Dair Tedbirler Hakkında Yönetmelik

3- 6 Sıra No.lu MASAK Genel Tebliği

4-  Terörün Finansmanına Yönelik Şüpheli İşlemlerin Bildirimi Genel Tebliği

III- ŞÜPHELİ İŞLEM TANIMI

Suç Gelirlerinin Aklanmasının ve Terörün Finansmanının Önlenmesine Dair Tedbirler Hakkında Yönetmeliğin 27 (1)’inci maddesine göre; şüpheli işlem, yükümlüler nezdinde veya bunlar aracılığıyla yapılan veya yapılmaya teşebbüs edilen işleme konu malvarlığının; yasa dışı yollardan elde edildiğine veya yasa dışı amaçlarla kullanıldığına, bu kapsamda terörist eylemler için ya da terör örgütleri, teröristler veya terörü finanse edenler tarafından kullanıldığına veya bunlarla ilgili ya da bağlantılı olduğuna dair herhangi bir bilgi, şüphe veya şüpheyi gerektirecek bir hususun bulunması halidir.

5549 Sayılı Suç Gelirlerinin Aklanmasının Önlenmesi Hakkında Kanun’un 4 üncü maddesine göre, yükümlüler nezdinde veya bunlar aracılığıyla yapılan veya yapılmaya teşebbüs edilen işlemlere konu malvarlığının yasa dışı yollardan elde edildiğine veya yasa dışı amaçlarla kullanıldığına dair herhangi bir bilgi, şüphe veya şüpheyi gerektirecek bir hususun bulunması halinde bu işlemlerin yükümlüler tarafından MASAK Başkanlığı’na bildirilmesi gerekiyor.

Şüpheli işlem bildirimi

MADDE 4 – (1) Yükümlüler nezdinde veya bunlar aracılığıyla yapılan veya yapılmaya teşebbüs edilen işlemlere konu malvarlığının yasa dışı yollardan elde edildiğine veya yasa dışı amaçlarla kullanıldığına dair herhangi bir bilgi, şüphe veya şüpheyi gerektirecek bir hususun bulunması halinde bu işlemlerin yükümlüler tarafından Başkanlığa bildirilmesi zorunludur.

(2) Yükümlüler, Başkanlığa şüpheli işlem bildiriminde bulunulduğunu, yükümlülük denetimi ile görevlendirilen denetim elemanları ile yargılama sırasında mahkemeler dışında, işleme taraf olanlar dahil hiç kimseye açıklayamazlar.

(3) Yükümlülerin hangi faaliyetlerinden dolayı ve hangi usûl ve esaslara göre şüpheli işlem bildiriminde bulunacağı yönetmelikle belirlenir


IV-  MÜŞTERİNİ TANI POLİTİKASI

5549 sayılı Kanun’un 3. maddesi gereğince yükümlüler, kendileri nezdinde yapılan ve aracılık ettikleri işlemlerde işlem yapılmadan önce, işlem yapanlar ile nam veya hesaplarına işlem yapılanların kimliklerini tespit etmek zorundadır. Bu kapsamda Suç Gelirlerinin Aklanmasının ve Terörün Finansmanının Önlenmesine Dair Tedbirler Hakkındaki Yönetmeliğin üçüncü bölümünde “Müşterinin tanınmasına ilişkin esaslar” düzenlenmiştir.

Bankalar, bu kapsamda;

  • İşlem tesisinden önce ve sürekli iş ilişkisi sürdürülürken (potansiyel) müşterilerin yasal otoriteler nezdinde kabul gören geçerli kimlik ve adres bilgilerinin tespit ve teyidi ile,
  • Müşterilerin gelir düzeyleri ve gerçekleştirdikleri/talep ettikleri finansal hizmetlerin ticari faaliyetleri, dahil oldukları müşteri tipinin genel çalışma tarzı ve gelir kaynakları ile uyumlu olduğuyla,
  • Müşterilerin ulusal/uluslararası yaptırım listelerinde olması ihtimaliyle ilgili olarak gerekli kontrolleri yapar ve ilave tedbirleri alır.
  • Bankalar, kimlik tespiti yapamadığı veya iş ilişkisinin amacı hakkında yeterli bilgi edinemediği durumlarda iş ilişkisi kurmaz ve kendisinden talep edilen işlemi gerçekleştirmez; daha önce elde edilen müşteri kimlik bilgilerinin yeterliliği ve doğruluğu konusunda şüphe duyulması nedeniyle yapılması gereken kimlik tespiti ve teyidinin yapılamadığı durumda iş ilişkisini sona erdirir.

Standart müşteri tanı tedbirleri kapsamında asgari olarak Banka tarafından yapılması gereken tespitlere aşağıda yer verilmiştir:

  • Müşteri kimliğinin, adres teyidinin, imza örneğinin, gerçek faydalanıcının, yetkilendirilmiş temsilcilerin yasal mevzuat ve bankaların iç politikaları dahilinde tespiti ve teyidi,
  • Müşterilerin, uluslararası yaptırım listelerinde yer alma risklerine karşı (ülke risk değerlendirmesi dahil) taranması,
  • Müşteri ve müşteri ile ilişkili tarafların siyasi nüfuz sahibi veya siyasi nüfuz sahibi ile bağlantılı olup olmadığının tespit edilmesi,
  • Müşteri ve müşteri ile ilişikli tarafların, uluslararası yaptırımlar ve bankaların iç politikaları kapsamında kabul edilen çok yüksek riskli ülkeler ile ilişkili olup olmadıklarının araştırılması,
  • Başkası adına ve/veya hesabına hareket edilip edilmediğinin tespiti,
  • Olağandışı işlemlerin tespit edilmesine yönelik olarak müşteri işlemlerinin izlenmesi,
  • Gelir kaynağının tespiti ve teyidi,
  • Banka ile çalışılmasının gerekçesi ile ilgili bilgilerin alınması.

Müşteri kabulü sırasında veya sonradan yapılacak risk değerlendirmesi sonucunda, Banka tarafından riskli olarak kabul edilen müşteriler için ayrıca artırılmış müşteri tedbirleri uygulanır.

Artırılmış müşteri tedbirleri kapsamında asgari olarak Banka tarafından yapılması gereken tespitlere aşağıda yer verilmiştir:

  • Müşterinin, gerçek faydalanıcının, yetkilendirilmiş temsilcinin (şirket yapısı dahil) kimlik tespiti ve uluslar arası yaptırım listelerinde yer alma risklerine karşı filtrelenmesi,
  • İlgili iş kolu yönetimi/Üst yönetim tarafından müşteri ilişkisine onay verilmesi,
  • Müşterinin, gerçek faydalanıcının, servetinin tespit ve gerekli durumlarda belge üzerinden teyit edilmesi,
  • Müşteriye ait fon kaynaklarının ve/veya sermayenin kolay ve tatmin edici şekilde doğrulanıp doğrulanmadığının tespiti ve gerekli durumlarda belge üzerinden teyidi,
  • Banka ile çalışılmasının gerekçesi ile ilgili bilgi ve belgelerin incelenmesi.

V- UYUM GÖREVLİLERİ

5549 Sayılı Kanunun 5.maddesinde, Maliye Bakanlığı; bahsi geçen kanunun amacına uygun olarak eğitim, iç denetim, kontrol ve risk yönetim sistemleri oluşturulması ve bu Kanunla getirilen yükümlülüklere uyumu sağlamak üzere, gerekli yetki ile donatılmış idari düzeyde görevli tayin edilmesi de dahil, gereken tedbirlerin alınması konusunda, işletme büyüklükleri ve iş hacimleri de dikkate alarak yükümlüleri ve uygulamaya ilişkin usul ve esasları belirlemeye yetkili kılınmıştır. Bu yetki çerçevesinde bankalar ve özel finans kurumlarına uyum görevlisi atamaları zorunluluğu getirilmiştir.

Kanun ve Kanuna dayanılarak yürürlüğe konulan mevzuatla getirilen yükümlülüklere uyumu sağlamak amacıyla, yükümlülerce tayin edilen gerekli yetkiyle donatılmış görevlidir.

Uyum görevlisi, yükümlülerin yapmaları gereken şüpheli işlem bildirimlerinin gereklerini yerine getirmek bakımından, ilgili kuruluşun idari yapısı içinde genel müdür veya genel müdür yardımcılarına doğrudan bağlı olacak şekilde görevlendirilecek bir üst düzey personeldir. Uyum görevlileri –teftiş ve denetim- dışında başka bir görevde de bulunabilir.

Atanan yetkili, MASAK ile “Uyum Görevlisi” sıfatıyla muhatap olur.

Banka ve ÖFK şüpheli işlemle karşılaşılması durumunda, ŞİB formu hazırlanacak ancak öncelikle uyum görevlisine gönderilecektir. Uyum görevlileri kendilerine intikal ettirilen şüpheli işlem bildirim formlarındaki bilgileri, yükümlü bünyesinde mevcut diğer bilgiler ile ilgili yasa, yönetmelik ve tebliğleri de göz önünde bulundurarak değerlendirecek ve değerlendirme sonucuna göre işlemin şüpheli işlem olarak Başkanlığa bildirilmesine veya bildirilmemesine karar verecektir. Başkanlığa verilen ŞİBF ile yazılı gerekçesi, gerektiğinde yetkililere ibraz edilmek üzere 5 yıl süreyle muhafaza edilecektir.

Uyum görevlisi atamayan ve uyum görevlisinin görevini zamanında ve eksiksiz yerine getirmesi için gerekli önlemleri almayan yükümlülere; 5549 sayılı Kanun’un 13.maddesine göre MASAK Başkanlığınca on bin Türk Lirası idari para cezası verilir. Ayrıca yükümlülüğü yerine getirmeyen görevliye de iki bin Türk Lirası para cezası verilir.

Yükümlülük ihlâlinde idarî ceza

MADDE 13 – (1) Bu Kanunun 3 ve 6 ncı maddeleri ile 4 üncü maddesinin birinci fıkrasında yer alan yükümlülüklerden herhangi birini ihlâl eden yükümlülere Başkanlıkça beşbin Yeni Türk Lirası idarî para cezası verilir. Yükümlünün banka, finansman şirketi, faktoring şirketi, ikrazatçı, finansal kiralama şirketi, sigorta ve reasürans şirketi, emeklilik şirketi, sermaye piyasası kurumu veya yetkili müessese olması halinde, idarî para cezası iki kat olarak uygulanır.

 

KAYNAKÇA:

http://www.masak.gov.tr/tr/content/sektorel-supheli-islem-bildirim-rehberi/2359

https://www.investopedia.com/terms/k/knowyourclient.asp

https://www.ingbank.com.tr/tr

 

Yazar: Cankat Şir

Özyeğin Üniversitesi – Hukuk Fakültesi

Kariyer Hukuk Derneği – Başkan Yardımcısı

Makalelerdeki görüş ve yorumlar yazar veya yazarlara ait olup , Etik ve İtibar Derneği’nin konu ile ilgili düşüncelerini yansıtmamaktadır.

Asch Deneyi, Etik & Uyum Yöneticilerine ne öğretebilir?

Asch Deneyi, Etik & Uyum Yöneticilerine ne öğretebilir?

ABD’li bir psikolog olan Solomon Asch 1950’li yıllarda sosyal etkinin insanın karar verme sürecine etkisini ölçmek için bir deney tasarlar. Deneyde gerçekte ölçülen 1 gönüllü (katılımcı) ve 4 tane ise katılımcı gibi görünen deneyi yapanlarla işbirliği yapan işbirlikçi(oyuncu) vardır. Deneyde bir masa etrafına oturan katılımcı ve işbirlikçilere basit sorular sorulur.

Şekil 1’de görüldüğü gibi herkese birbirinden farklı uzunluklarda 3 çizgi gösterilir ve dördüncü çizginin diğer 3 çizgiden hangisiyle aynı uzunlukta olduğunu söylemeleri istenir. Youtube linkinden detaylı seyredebileceğiniz deneyde, işbirlikçiler ısrarla yanlış cevap vermeye başlamış, katılımcı ise ilk seferde kendinden şüphe ederek şaşkınlık içinde doğru cevabı vermiştir. İkinci denemede işbirlikçilerin yanlış cevabı tekrar etmeleri üzerine, katılımcı kendi kararından iyice şüpheye düşmüş ve yanlış olduğunu bile bile yanlış cevabı vermiştir. Daha sonraki denemelerde ise işbirlikçilerin bilerek yanlış cevap vermeye devam etmesi neticesinde katılımcı doğrıu bildiği cevabı “gruba uyum sağlamak” için değiştirerek yanlış cevap vermeye devam etmiştir. Asch deneyi defalarca tekrarlamış ve sonunda görmüştür ki gerçek katılımcılar, işbirlikçilerin verdikleri yanlış cevaplara inanmasalar bile gruba uygun davranmak için yanlış cevapları vermeyi tercih etmişlerdir.

Asch deneyi araştırma olarak yayınlandıktan sonra geniş yankı uyandırmış ve deneyin farklı versiyonları yapılmıştır. Her seferinde insanın yazılı olmayan bir “topluma uyma” davranışına sahip olduğu görülmüş ve gerçekten kararlarımızı ne kadar özgür iradeyle verdiğimizi sorgulamamızı sağlamıştır. Ülkemizde bazen “sürü psikolojisi” olarak tanımlanan bu olgu bilim insanları tarafından evrimsel süreçte insanın hayatta kalmak için geliştirdiği savunma mekanizmalarından biri olarak yorumlanmıştır.

 

Peki toplumun küçük bir yansıması olan şirketler için Asch deneyi bize ne anlatabilir?

Özellikle her durumda doğru olanı yapma kültürünü oluşturmaya çalışan Etik & Uyum Yöneticileri için Asch deneyi, Etik & Uyum programının, şirket kültüründen ayrı düşünülemeyeceğini göstermektedir. Dolayısıyla Etik & Uyum yöneticisi ne kadar tecrübeli olursa olsun, etik ve uyum programı ne kadar kapsamlı ve stratejik de olsa da kültürü insanlar oluşturmaktadır. Ünlü yönetim bilimci Peter Drucker’ın dediği gibi “kültür, stratejiyi kahvaltıda yer”.

Şirkette yerleşmiş veya yerleşmemiş etik kültürü organizasyona yeni katılan kişileri etkileyecektir. Aynı Asch deneyinde olduğu gibi şirkete yeni katılan çalışanlar bir süre sonra şirket kültürüne adapte olacak ve “öyle olduğunu düşünmeseler bile” doğru bildikleri konularda yanlış kararlar vermeye başlayabileceklerdir. Örnek olarak; uyum programlarında sık sık bahsedilen “etik dışı uygulamaları dile getirme(speakup)” kültürü eğer organizasyonda yerleşik bir uygulama değilse, şirkete yeni katılmış çalışanlar geçmişte dile getirme davranışını uygulamış olsalar bile bir süre sonra şirkete uyum sağlama adına bu davranışı uygulamamayı seçebilirler.

Aynı şekilde şirketler açısından Asch deneyi “üçüncü taraf risk yönetiminin”de ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. Şirket içinde özellikle dış paydaşlarla sürekli iştigal eden çalışanların şirket dışındaki paydaşların davranışlarından etkileneceği öngörülebilir. Bu nedenle Etik & Uyum Yöneticisi sadece şirket içinde Etik & Uyum ortamına değil, üçüncü tarafların çalışanları etkileyebilecek sosyo-kültürel ortamına odaklanarak gerekli denetim, eğitim ve kontrolleri tasarlamalıdır. Özellikle sahada bulunan çalışanlar için Etik & Uyum yöneticisinin saha ekibiyle, ve distribütörler gibi dış paydaşlarla onların ortamında zaman geçirmesi, ulaşılabilir olması, sık sık şirketin etik ve uyum kültürüne dair kişiye özel eğitimler ve hatırlatmalar yapması faydalı olacaktır.

Yazı: Av. K. Altuğ Özgün, TEİD Yönetim Kurulu Üyesi

Makalelerdeki görüş ve yorumlar yazar veya yazarlara ait olup , Etik ve İtibar Derneği’nin konu ile ilgili düşüncelerini yansıtmamaktadır.

Kadın Sporcular ve Ayrımcılık

Şık giyimli kadın ve erkeklerin bulunduğu devasa bir salon. Herkes ilk defa böyle bir organizasyonda ödül alan başarılı kadın sporcuyu alkışlamak için sabırsızlanıyor. Bahsettiğimiz kadın tüm zerafeti ile sahnede endam eden Norveçli ve Olympique Lyonnais’nin profesyonel futbolcusu olan Norveç’li Ada Hegerberg.

 

Avrupa’da Yılın Futbolcusu ödülü Ballon d’Or’un sahiplerini bulduğu törende ilk kez verilen ‘en iyi kadın futbolcu’ ödülüne layık görülen Hegerberg’i sahnede karşılayan sunucu konuşmaya başladığı zaman ise bütün salon bir anda buz kesiyor. Törenin sunucusu Fransız DJ Martin Solveig, Üç Şampiyonlar Ligi Kupası kaldıran başarılı sporcu Hegerberg’e son derece seksist bir soru yöneltmeden duramıyor. Ada Hegerberg’e sahnede “Twerk yapabiliyor musun?” diye soran Solveig daha sonra bu kötü şakasını kahkahalarla bitiriyor. Ada Hegerberg’in cevabı son derece net ve katı oluyor: “Hayır”. Daha sonra da sahneyi terk ediyor. Kameralar konuklara döndüğü zaman bütün hepsinin Fransızların ünlü milli futbolcusu Mbappe dahil son derece huzursuz oldukları açık olarak görülebiliyor.

Gelen tepkiler üzerine Martin Solveig bir özür yayınlayarak “Ada ile de konuştum. Bir şaka olduğunu anladığını söyledi.Yine de kırgın olan herkesten özür dilerim. En önemlisi Ada’yı ödül için tebrik ediyorum” dedi. ‘Twerk’ sorusuna gelen tepkilerin ardından Ada Hegerberg ise konu hakkında şu açıklamada bulundu: “Tören sonrası yanıma geldi ve böyle olduğu için çok üzgündü. Bunu cinsel taciz olarak değerlendirmedim.Ballon d’Or kazandığım için mutluyum.”

Hegerberg’in mütavazi davranması sonucu olay büyümeden kapanıyor fakat sonuç olarak bu olay spor dünyasında kadınlara uygulanan ayrımcılığın ve çirkin söylemlerin bir kanıtı olarak gündemde yer alıyor.

Fakat daha sonra İskoç tenisçi Andy Murray’in Instagram hesabında yazdıkları aslında konunun ne kadar derin olduğunu bir göstergesi idi. Murray “Kadınlar neden hala bu b..’la uğraşmak zorunda? Ödül alan erkek futbolcular Mbappe ile Modric’e hangi soruyu sordular, Ada’ya hangi soruyu? Futbolla ilgili bir şeyler olmasını umuyordum. İnsanların fazla tepki gösterdiğini, bunun bir şaka olduğunu düşünenlere sesleniyorum. Hayır bu bir şaka değildi!” diye yazdı.

Kadınların spor dünyasındaki en önemli sorunlarından biri de Kadın ve erkek sporcuların kazandıkları paralar arasındaki devasa fark. Çok çarpıcı bir örnek futboldan verilebilir.

ABD Kadın Milli Takımı 2015 yılında Dünya Kupasını kazanmayı başardı. Özellikle dünyanın diğer yerlerine göre farklı olarak kadın futbolunun erkek futbolundan hem daha başarılı hem de popüler olduğu ABD’de kadın milli oyunculara 2014 Dünya Kupasında sadece ilk 16’ya grime başarısı gösteren erkek meslektaşlarına göre 40 kat daha az para kazanıyorlar. Kadın oyuncular sadece 15 milyon dolar kazanırken erkek futbolcuların yıllık toplam geliri 576 milyon dolar olmuştu. Yine bu eşitsizliği organizasyonları düzenleyen FIFA’da sürdürdü. İlk 16’ye giren erkek takımı 10 milyon ödül alırken, Dünya şampiyonu olan ABD kadın milli takımı sadece 2 milyon dolar ödül alabildi.

Belki futbol bir “erkek” sporu olarak görülebilir ama bu eşitsizlik kadınların en az erkekler kadar popüler olduğu başka sporlarda da görülebiliyor. Buna en iyi örnek tenis verilebilir. Kadınların en fazla para kazandığı spor dallarından biri olarak ön çıkan tenisde bile eşitsizlik bitmiyor. Büyük turnuvalarda ödüller kadın ve erkekler için bütün büyük turnuvalarda eşit olarak dağıtılmasına rağmen gelir eşitsizliği teniste de devam ediyor.

Bireysel olarak gelir eşitsizliğine örnek vermek gerekirse en fazla para kazanan İngiliz kadın futbolcu olan Steph Houghton, yılda yaklaşık 65.000 sterlin kazanırken, ünlü İngiliz erkek futbolcu Wayne Rooney sadece haftada 300.000 sterlin kazanıyor.

Erkeklerde bir süre önce reklamlar ve sponsorlar eklendiği zaman en fazla para kazanan tenisçilerden birisi olan Roger Federer, en fazla para kazanan kadın tenisçi Serena Williams’dan iki kat daha fazla gelire sahip. Elbette bu gelir eşitsizliği kadın sporlarının erkek sporlarına göre daha az ilgi görmesi olarak gerekçelendirilebilir. Fakat burada aslında yumurta mı tavuktan gelir yoksa tavuk mu yumurtadan gelir ikilemi gibi bir soru ile karşı karşıya kalabiliriz. Çünkü kadın sporlarının medyada yer verilmesi konusunda da büyük bir eşitsizlik sözkonusu oluyor. Bu da doğal olarak kadın sporlarına kamuoyu tarafından gösterilen ilginin azalmasına sebep oluyor. Genel olarak da istatistikler bu durumu destekleyecek veriler sunuyor. İstatistiklere spordaki kadınların genellikle göz ardı edildiğini ve medyada kendilerine çok az verildiğini kanıtlıyor.

Kadınların spordaki yeri konusunda çalışmalar yapan Tucker Center for Research on Girls and Women in Sport’un yaptığı araştırmaya göre sporcuların %40’ı kadın olmasına rağmen kadın sporları tüm spor medyası içeriklerinin yalnızca% 4’ünde yer alıyor. Yine ABD’de yayın yapan dört büyük gazete (USA Today, Boston Globe, Orange County Register ve Dallas Morning) üzerinde yapılan bir çalışmada kadınların yer aldığı spor haberleri, tüm spor haberlerinin sadece% 3,5’ini oluşturuyor. Üstelik bu çalışmanın kadın sporculara görece olarak daha fazla yer verilen ABD medyası için yapıldığını düşünürsek sonuç çok daha trajik oluyor.

Doğal olarak bu istatistikler kadınların yer aldığı sporları olumsuz yönde etkiliyor. İlk olarak medyada daha az yer alması sonucunda kadın sporlarına daha az izleyici, daha az hayran ve daha az ilgi doğuyor. Yine bunun sonucunda daha az izleyici, hayran ve ilgi, çok daha az reklam ve sponsor ile neticeleniyor. Bu da doğal olarak daha az para demek. Bunun sonucunda birkaç iyi kadın sporcunun spor veya iş dünyası arasında kariyer yapmak arasında seçim yaparken doğal olarak spordan vazgeçiyor.

Women in Sport isimli kadın kuruluşunun yaptığı araştırmaya göre spor endüstrisindeki kadınların% 40’ı cinsiyetleri nedeniyle ayrımcılığa maruz kaldıklarını belirttiler. Araştırmaya katılan erkek meslektaşlarının % 72’si ise böyle bir eşitsizlik görmediklerini iddia ettiler.

Bunun yanı sıra kadınlar sporda genel olarak önyargılarla da uğraşmak zorunda kalıyorlar. Kadınların her türlü sporda gereken fiziksel ve mental güce sahip olmadıkları ve dayanıksız olduklarına dair önyargı hiçbir zaman eksik kalmıyor. Oysa son yıllarda yapılan araştırmalar bu önyargıların birer safsata olduğunu ortaya çıkarıyor.

Sporda kadınlara karşı yapılan ayrımcılık sadece kadın sporcuları kapsamıyor. Bunun yanı sıra spor endüstrisinde yer alan Women in Sport isimli kadın kuruluşunun yaptığı araştırmaya göre spor endüstrisindeki kadınların% 40’ı cinsiyetleri nedeniyle ayrımcılığa maruz kaldıklarını belirttiler. Araştırmaya katılan erkek meslektaşlarının % 72’si ise böyle bir eşitsizlik görmediklerini iddia ettiler.

Women in Sport’un Genel Sekreteri Ruth Holdaway, kadınların% 30’unun daha vahim olarak işyerindeki bazı erkeklerden uygun olmayan davranışlarla karşılaştıklarını itiraf ettiklerini belirtti.

Araştırmada ayrıca spor endüstrisinde cinsiyet farkı yüzünden gelir eşitsizliği, değersiz hissetirme, kadınların daha üst düzey görevlere ilerlemeleri için fırsatların eksikliği ve dışlanma gibi sorunların da varlığı kanıtlanmıştı.

Cinsiyet ayrımcılığının bütün kültürlerde ve bütün sektörlerde kadınların önünde bir engel oluşturduğu yapılan farklı araştırmalarla ortaya çıkıyor. Fakat bu konuda tüm dünyada yeterli olmasa da önemli mesafeler alındığı görülüyor. Elbette cinsiyet ayrımcılığının tamamen ortadan kalktığı bir dünyaya daha çok yolumuz var fakat kadınların tüm sektörlerekatılımı hususunda yerleşik algılar tamamen ortadan kalkmasa da değişmeye başladığı gözleniyor. Kadınlar bir zamanlar sadece erkeklerin kontrolünde olan bir çok alana girmeyi başarıyorlar ve çok da başarılı oluyorlar. Artık farklı bir dünyaya erkeklerin alışması gerekiyor.

 

Yazı: Dr. Bahar Karacar, TEİD Proje ve Eğitim Koordinatörü

Makalelerdeki görüş ve yorumlar yazar veya yazarlara ait olup , Etik ve İtibar Derneği’nin konu ile ilgili düşüncelerini yansıtmamaktadır.

Adaletsizlik Tiksintisi

Bilim dünyasının önde gelen 2 primatologu Sarah Brosnan ve Frans de Waal çok sevdikleri maymunları ile bir deney gerçekleştirdiler. Deney ile adaletsizlik kavramının maymunlarda bulunduğunu ispat etmeyi amaçlıyorlardı.

“Maymunlar eşit olmayan ödülü redediyor” adını verdikleri deneyde 5 dişi kapuçin maymunu kullandılar. Maymunlar her deneyde farklı olarak eşleştirildiler. Deney şu şekilde gerçekleşti; eşlenen 2 maymun birbirini görebilecek şekilde bir kafese yerleştiriliyorlardı. Kafesin içinde araştırmacılar tarafından yerleştirilmiş taşı vermeleri halinde de maymunlara ödül veriliyordu. Ödül, deneyin başında maymunların çok sevdiği bir yiyecek olan üzüm oluyordu. Bu kısım deneyin öğrenme ve alışma kısmı oluyordu. Buraya kadar her şey yolunda gidiyordu. 25 kere tekrarlanan bu kısımda hiçbir sorun çıkmıyordu. Daha sonra işler araştırmacılar tarafından karmaşıklaştırılmaya başlanıyordu.

Maymunlar taşı verdikleri zaman sağdaki maymuna değerli bir ödül olan üzüm verilmeye devam edilirken, soldaki maymuna ise daha düşük bir seviyede bir yiyecek olan salatalık verilmeye başlandı. İşte kıyamet bu eşit olmayan ödülün verilmesi ile koptu. Aynı işlemi yapmasına rağmen sağdaki maymundan daha az etkileyici bir ödül alan maymun sinirlenmeye ve bu eşitsizliğe tepki göstermeye başladı. Eşitsizliğe uğrayan maymun ödül olan salatalığı reddetmekten, ödülün araştırmacılara geri atılmasına hatta kafesi zorlamaya kadar değişen ve artan tepkiler göstermeye başladı.

İşin daha da ilginci bütün maymunların salatalık yediği bir deney daha yapıldı Bu deneyde araştırmacılar kafesin önüne kendilerinde üzüm de olduğunun anlaşılması için etrafa üzüm taneleri serpiştirmişlerdi. Fakat bunu gören maymunlar hiçbir olumsuz tepki vermemiş ve salatalık ile taşı mutlu bir şekilde değiş tokuş etmeye devam etmişlerdi. Maymunları asıl kaygılandıran, dikkatlerini ve kızdıran şey adaletsizlikti.

Araştırmacılar maymunlar ile gerçekleştirdikleri bu deney ile adaletsizlik kavramının evrimsel kökenini ortaya çıkardıkları gibi toplumsal eşitsizlik karşısında yaşanan en ilkel tepkilerin neler olabileceğini gözlemlemiş oldular. Sonuçta maymunlar salatalık yemeye devam edebilirlerdi fakat başkasının aynı eylem için daha büyük ödül alması öfkeye sebep olmuştu.

Frans de Waal daha sonra “Ateist ve Bonobo” isimli kitabında deney hakkında konuşurken ilginç bir noktaya temas ediyor:  “Salatalık alan kapuçin memnuniyetle ilk dilimini mideye indiriyor ama arkadaşının üzüm aldığını görünce öfkeden çıldırıyor. Aniden değersizleşen salatalık dilimlerini fırlatıp atıyor……. Başkası daha iyisini alıyor diye mis gibi yiyeceği reddetmek…… Herhangi bir şey almanın hiçbir şey almamaktan daha iyi olduğunu düşünen iktisatçılar, bu tepkiyi “akıldışı” buluyor. Hiçbir maymun, normalde yiyeceği bir gıdayı reddetmemeli, hiçbir insan düşük de olsa bir teklifi reddetmemeli, onlara göre. Para paradır. Bu tepkiler akıldışıysa bu, türler ötesi bir akıldışılık. Bir şebek üzerinde bütün canlılığıyla gördüğümüz zaman, adalet duygumuzun, çok övündüğümüz akılcılığın ürünü olmadığını, en temel duygulardan kaynaklandığını anlıyoruz.”[1]

Aslında aynı çalışmalar iktisatçılar tarafından da yürütülüyordu. Adaletsizlik Tiksintisi olarak adlandırılan bu durum çeşitli çalışmalarda insanlarda da ortaya çıkmıştı. Ültimatom Oyunu deneyleri bu konuda bize insanlar hakkında da çok şey anlatıyor. Ültimatom Oyununda 2 oyuncu bulunuyor. Araştırmacılar oyunculardan birine elindeki 100 lirayı istediği bir miktarını diğer oyuncu ile paylaşması için teklif ediyor. Fakat kural şu oluyor; parayı alan oyuncu parasını ikiye ayırarak bir kısmını kendisine ayıracak ve kalan kısmını da diğer oyuncuya verecektir. Diğer oyuncunun kendisine verilen parayı reddetmesi durumunda her iki oyuncu da parayı alamayacak ve oyundan herhangi kazanç elde edemeden ayrılmak zorunda kalacaklardır.

Parayı alan oyuncu karşı tarafa ister 10 ister 40 ister 90 lira verebilecektir. Fakat karşı taraf kabul etmez ise iki taraf da herhangi bir kazanç elde edemeden oyunu terk edecektir. Araştırmacılara göre insanların amacı sadece kazanç elde etmek olsaydı kendilerine ilk oyuncu tarafından teklif edilen 1 lirayı bile kabul etmeleri gerekirdi. Buna göre, ilk oyuncu kendisine bencilce 99 lira ayırıp, arkadaşına yalnızca sadece 1 lira verse bile ikinci oyuncu kabul etmeliydi. Ne de olsa rasyonel olarak 1 lira 0 liradan fazlaydı.

Fakat daha sonra bu oyun üzerine yapılan bir çok deney bunun doğru olmadığını kanıtladı. Kültürel farklılıklar bazen öne çıksa da özellikle teklif oranı %20’den daha aşağı olursa karşı tarafın yaptığı tekliflerin büyük bir çoğunluğu kabul edilmiyordu. İlginç olan teklif eden tarafların da genel olarak orantısız tekliflerden kaçınmalarıydı.

Adil olmayan teklifler ile karşılaşan oyuncuların beyin taramalarında, bu kişilerin beyinlerinde kızgınlık, öfke vb gibi olumsuz duyguların ortalığa çıktığı görülüyordu. Burada ekonomistlerin uzun süredir öne sürdükleri, insanların kazançlarını maksimize etmek için akıl yürüttükleri tezi yaralanmış oluyordu. İnsanlar tıpkı maymunlar gibi adaletsizlik hissettikleri anda rasyonel olan kararlar yerine fevrileşiyor ve kazancını bile umursamaz hale geliyorlar.

100 liradan kendisine teklif edilen 10 lirayı hemen reddeden oyuncu veya üzüm yerine verilen salatalığı araştırmacıya fırlatan maymun aynı evrimsel kökene dayanan bir duyguya sahiptiler: Adaletsizlik Tiksintisi.

Yine Waal bir başka eseri olan “Empati Çağı”nda  şöyle yazıyordu: “Başkalarının ne aldığıyla ilgilenmek önemsiz ve mantıksız görünebilir, ancak uzun vadede kişinin kendi hakkını korumasına yardımcı olur. Herkesin kendi çıkarlarına önem vermesi, sömürünün ve avantacılığın engellenmesine ve herkesin payına düşen miktarın dikkatli bir şekilde verilmesine yardımcı olur.”[2]

Peki böyle bir mantık ile çelişen duygusal tepkiler şirket çalışanları için de geçerli midir? Sonuçta insanlar işlerin yürütülmesinde adaletsizlik hissettikleri zaman şirketler de benzer bir irrasyonel tepki ile karşı karşıya kalmayacaklar mı? Acaba şirket yöneticileri adil olmamanın küçük veya büyük etkilerin fark ediyorlar mı? Hatta çoğu zaman adil olmamanın etkilerinin çalışanların kazancından bağımsız olacağını da dikkate alıyorlar mı?

Yapılan son araştırmalarda [3]  adil olmayan bir yönetime sahip olduğu düşünülen şirketlerde, çalışanların sadece örgütsel bağlığı düşmekle kalmıyor bunun yanı sıra iş performansını etkileyecek şekilde motivasyonları da azalıyor. Hatta çoğu zaman bu aynı kapuçin maymunlarında veya ültimatom oyuncularında olduğu gibi bir rasyonelliğe dayanmıyor.  Beklentiler ve deneyimler arasındaki tespit edilen olumsuz farklılıklar, çalışan motivasyonu ve bağlılığındaki potansiyel bir kaybın öncüsü olarak yorumlanırken bu da verimliliğin azalmasına neden oluyor.  Dolayısı ile eşitsizlik hissedildiği iş yerlerinde, yöneticilerin bunu sadece maddi kazançlarla halledileceğini düşünmesi büyük bir hataya sebep olabiliyor.

Adaletsizlik tiksintisi maddi gelirlerden çoğu zaman çok daha güçlü bir tepkiye sahip olarak görülüyor. İnsanlar adil olmayan koşullara, ekonomik zorunluluklar, korku veya kültürel bağlardan belli bir süre katlanabiliyor fakat en sonunda mutlaka doğasına yenik düşüyor.

Bunun için yapılması gereken aslında çok basit: Eşit şartlara sahip herkese adil olarak uygulanacak açık kurallar konulması ve bunların uygulanması. Hatta sadece süreçlere veya eylemlere ilişkin adaletli davranmanın bile bir fark yaratabileceğini unutmamak gerekiyor. Aynı koşullara sahip bireylere gelişigüzel bir şekilde adil olmayan bir şekilde davranmak şirketin bütün dengelerini yerle bir edebiliyor. İç dengesini bozulan, çalışanların motivasyonlarının azaldığı ve kızgınlığın yayıldığı bir şirketin belli bir süre sonra bu olumsuz koşullardan majör olarak da etkilenmemesi beklenemez.

Şunu unutmamak gerekir ki bir kişi, bir kurum, bir grup bize adil davrandığında, bize ne kadar ve nasıl değer verdiği ortaya çıkar. Adil olmak, temel olarak eşitlikle ilgili bir varsayımı yansıtır. Etik olmanın unsurlarından biri de eşit durumlardaki herkese eşit davranılması demektir.

 

[1]Frans De Waal. Ateist ve Bonobo. İstanbul: Metis Yayınları, 2013.

[2]Frans De Waal. Empati Çağı. İstanbul: Akıl Çelen Kitaplar 2009.

[3]Matthias Seifert, Joel Brockner, Emily C. Bianchi, Henry Moon;  Workplace Fairness Affects Employee Commitment:  2015

Yazı: Ali Cem Gülmen, TEİD Araştırma ve Yayın Koordinatörü

Makalelerdeki görüş ve yorumlar yazar veya yazarlara ait olup , Etik ve İtibar Derneği’nin konu ile ilgili düşüncelerini yansıtmamaktadır.